Komuniści, już drugi rok rządzący krajem z nadania Moskwy, wbrew głoszonym hasłom demokracji, równości i wolności, za pomocą terroru utrwalali swoją władzę. Zdając sobie sprawę, że nie utrzymają jej bez wojska i aparatu przemocy, a równocześnie – chcąc zachować pozory praworządności – przy tworzeniu zasad ustrojowych zdecydowali się na zakrojone na wielką skalę fałszerstwa. Pierwszym z nich było właśnie referendum.
Rozgrzewka przed przejęciem władzy
Referendum jako forma demokracji bezpośredniej nie znalazło się w systemie prawnym II Rzeczpospolitej. Najbliższymi tej instytucji sposobami wyrażania woli przez społeczeństwo były plebiscyty, przeprowadzane po zakończeniu I wojny światowej, mające zadecydować o przynależności państwowej danego terytorium. Postanowienia wielkich mocarstw z konferencji pokojowych, decydujących o kształcie świata po II wojnie światowej, nałożyły na Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej obowiązek przeprowadzenia w Polsce „wolnych i nieskrępowanych" wyborów. Zdominowany przez komunistów gabinet miał je przeprowadzić „możliwie najprędzej”.
Ulotka Polskiej Partii Robotniczej. Z zasobu AIPN
Odręcznie napisana ulotka Polskiego Stronnictwa Ludowego zawierająca instrukcję głosowania na poszczególne pytania w referendum. Z zasobu AIPN
Plakat propagandowy z 1946 roku z doklejonym słowem „NIE”. Z zasobu AIPN
Polska Partia Robotnicza sięgnęła po ideę zorganizowania zastępczego głosowania, jako dogodny dla siebie argument, pozwalający odsunąć właściwe wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wykreowała je jednak w sposób skrajnie korzystny wyłącznie dla siebie. Oficjalnie chciano dać Polakom możliwość wypowiedzenia się na temat kształtu przyszłej konstytucji oraz reguł społeczno-gospodarczych rządzących państwem. Dawało to PPR dodatkowy czas, niezbędny do okrzepnięcia jej absolutnej dominacji. Pozwalało również na weryfikację własnej popularności i wpływów w społeczeństwie oraz możliwości zwycięstwa w wyborach przeprowadzanych w możliwie normalnych warunkach. Co istotne, referendum miało być „próbą generalną” realizacji fałszerstw wyborczych zakrojonych na dużą skalę, zgodnie z sowieckim modelem sprawowania rządów.
Komuniści podjęli dwutorowe przygotowania obejmujące kwestie siłowe oraz fałszerstwa. W ramach tych pierwszych, jeszcze w marcu, Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PPR powołało do życia Państwową Komisję Bezpieczeństwa z ministrem obrony narodowej Michałem Rolą-Żymierskim na czele. Organ ten miał za zadanie koordynowanie działań wojska oraz aparatu bezpieczeństwa, rzuconych przeciwko opozycji oraz podziemiu. Natomiast w dniu głosowania miał sprawować nadzór nad jego przebiegiem w lokalach wyborczych. Za proces organizacji fałszerstw wyborczych odpowiadała sprowadzona z Moskwy specjalna grupa „doradców” – funkcjonariuszy Oddziału „D” Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS. Podczas narady z najwyższymi politykami strony polskiej uzgodniono kwestie preparowania dokumentów wyborczych, np. protokołów komisji, czy podrabiania podpisów ich członków.
Konferencja organizacyjna PSL z udziałem prezesa - Stanisława Mikołajczyka, 1946 r. Fot. z zasobu AIPN
Michał Rola-Żymierski stojący na czele Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, lata 40. XX w. Z zasobu AIPN
Kłamstwo założycielskie
Referendum odbyło się na podstawie dwóch ustaw uchwalonych przez Krajową Radę Narodową w kwietniu 1946 r.: o głosowaniu ludowym oraz o przeprowadzeniu głosowania ludowego. Pierwsza z nich wyznaczała termin głosowania oraz formułowała treść pytań, na jakie mieli odpowiedzieć Polacy: 1: „Czy jesteś za zniesieniem Senatu?”, 2.: „Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej?”, 3.: „Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej”? Na każde z zadanych pytań miano odpowiedzieć „Tak” lub „Nie”. Pytania zostały ułożone w taki sposób, aby wymusić lub przynajmniej sugerować odpowiedź twierdzącą, pożądaną dla komunistów.
Wiosną 1946 r. zorganizowali oni wielką, ogólnokrajową akcję propagandową pod hasłem „3xTAK”. W zniszczonych przez wojnę polskich miastach i wsiach masowo pojawiły się napisy, plakaty, tablice i ulotki. Starając się wywołać jak najbardziej emocjonalną reakcję mieszkańców, przekonywały, że głosowanie przeciw grozi powrotem hitlerowców, krwiożerczych kapitalistów oraz obszarników. W swojej narracji jednoznacznie atakowały również podziemie niepodległościowe, łącząc je z byłymi okupantami. Opozycja, zarówno ta oficjalna, jak i podziemna, posiadała niewielkie możliwości oddziaływania na ludzi. Rządzący nie mogli sobie pozwolić na wizerunkową porażkę, stąd też pojawiły się ataki na głównego politycznego rywala – Polskie Stronnictwo Ludowe i jego prezesa Stanisława Mikołajczyka. Represje spadły na wielu działaczy legalnie działającego ugrupowania, którzy byli aresztowani, zastraszani, bici, a nawet skrytobójczo mordowani. W wielu miejscach dochodziło również do napadów i demolowania lokali PSL.
Fotografia zdemolowanego lokalu Polskiego Stronnictwa Ludowego w Szczecinie, 1946 r. Fot. z zasobu AIPN
Funkcjonariusze PUBP i ORMO oddelegowani do zabezpieczenia referendum, 1946 r. Fot. z zasobu AIPN
Wobec tlącego się w Polsce stanu wojny domowej niedziela 30 czerwca 1946 r. przebiegła względnie spokojnie. Oficjalne wyniki podano do publicznej wiadomości po prawie dwóch tygodniach. Generalny Komisarz głosowania ludowego oznajmił, że wzięło w nim udział ponad 90% uprawnionych, a na kolejne pytania twierdząco i w sposób ważny odpowiedziało: 68%, 77,2% i 91,4% głosujących. Ogłoszenie zawierało jedynie ogólne wyniki w skali kraju, nie przytoczono w nim natomiast żadnych cząstkowych rezultatów. Uniemożliwiono również ich publikację w oficjalnej prasie, a także przekazywanie do publicznej wiadomości na jakimkolwiek szczeblu.
Według badań, zgodnie z linią władzy, tj. „3xTak”, w skali całego kraju odpowiedziało jedynie ok. 27% osób. Rzeczywiste wyniki zobrazowały komunistycznym władzom faktyczne stosunki i nastroje panujące wśród Polaków. Ugruntowały również przekonanie, że przeprowadzenie rzeczywiście wolnych wyborów równałoby się utracie władzy. Referendum stało się katalizatorem przyspieszającym rozprawę z wszelkimi przeciwnikami sowieckich rządów w Polsce oraz doprowadzającym do zaostrzenia represji stosowanych wobec społeczeństwa.
Wiec poparcia na Rynku Głównym w Krakowie w sprawie zbliżającego się referendum, 28 czerwca 1946 r. Fot. z zasobu AIPN
Członek ORMO Jerzy Kuczak biorący udział w zabezpieczaniu referendum w Połczynie-Zdroju w 1946 r. Fot. z zasobu AIPN
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
