Takie książki George'a Orwella jak „Folwark zwierzęcy" czy „1984" i Aldousa Huxleya „Nowy wspaniały świat" były z wypiekami na twarzy i nielegalnie z uwagą czytane „za żelazną kurtyną", jako książki opisujące świat „realnego socjalizmu"
Plakat z karykaturą Leonida Breżniewa
Jedną z form działalności opozycyjnej w latach osiemdziesiątych było wydawanie nieocenzurowanych czasopism, książek i druków ulotnych. Rozwijająca się intensywnie w latach 1980–1981 niezależna działalność wydawnicza stała się jednak powodem wielu działań operacyjnych i śledczych realizowanych przez SB oraz Prokuraturę Wojewódzką.
Cenzura jako narzędzie sprawowania władzy w PRL
Od początku swych rządów nowe, komunistyczne władze myślały o sprawnie działającej blokadzie wolności słowa; a pierwsze sygnały tworzenia systemu cenzury pojawiły się wraz z powołaniem w Moskwie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
Cenzura na targach książki
Międzynarodowe Tragi Książki (MTK) były swego rodzaju oknem na świat dla ludzi książki w Polsce, zwłaszcza bibliotekarzy i księgarzy. Pierwsze MTK zostały zorganizowane w 1956 r. w ramach XXV Międzynarodowych Targów w Poznaniu. Od 1958 r. były niezależną imprezą, odbywały się w Warszawie, w Pałacu Kultury i Nauki.
Jakie były konsekwencje katastrofy czarnobylskiej w Polsce? Kiedy dowiedział się o niej świat? Czy na pewno była w Czarnobylu? Jak zareagowały polskie władze i ludność cywilna?
„Gangsterzy i Filantropi”. Fabularny debiut Hoffmana i Skórzewskiego
15 lutego 1963 r. miała miejsce premiera pierwszego filmu fabularnego Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego, znakomitej komedii kryminalnej pt. „Gangsterzy i filantropi” krytycznie ukazującej rzeczywistość społeczną Polski początku lat sześćdziesiątych.
Bronisław Dyba – producent mosiężnych przypinek patriotycznych w rzeczywistości PRL
Należał do grona ludzi, którzy w nieprzyjaznych warunkach PRL podejmowali własną działalność gospodarczą. Jego zakład metaloplastyczny stał się ważnym źródłem popularnych wówczas przypinek i znaczków okolicznościowych – również tych o tematyce patriotycznej i antykomunistycznej.
„Gadała” pod Uniwersamem
13 grudnia 1985 r. rozbawiony tłum warszawiaków obserwować mógł grupę bezradnie tłukących w metalową konstrukcję milicjantów. Wewnątrz przygotowanego przez opozycjonistów metalowego wózka znajdował się magnetofon, nadający głośno antykomunistyczną audycję.
„Przebijał barierę strachu i wskazywał drogę”. Stefan Kisielewski (1911–1991)
Skąd taka popularność Kisiela? Dla wielu osób odpowiedź na to pytanie będzie oczywista, ale dla najmłodszych pokoleń już niekoniecznie. Warto zatem przypomnieć o tej niezwykłej postaci.
„Jedność” z debitem
Pierwszym solidarnościowym pismem, które otrzymało debit wydawniczy już w listopadzie 1980 r., była „Jedność”.
„Idą kołnierze…” czyli o udostępnianiu, rozpowszechnianiu i cenzurze muzyki rockowej w latach osiemdziesiątych
W latach osiemdziesiątych muzyka rockowa była masowo rozpowszechniana i dystrybuowana dwoma kanałami: oficjalnym, koncesjonowanym przez władzę, oraz kanałem autonomicznym wobec władz, definiowanym jako niezależny (undergroundowy, alternatywny). Choć określenia te są mało precyzyjne, to oddają istotę rzeczy.
Koniec z klerykalnymi „sztuczkami teatralnymi” – epizody walki z Kościołem katolickim w okresie stalinizmu w województwie śląskim
Polityka eliminowania wpływów Kościoła katolickiego w społeczeństwie obejmowała niemal każdą jego aktywność w przestrzeni publicznej. Mechanizm ten, dotykający szeroko pojętej sfery kultury, zawłaszczanej przez władze komunistyczne do celów politycznych, dotyczył także przedstawień teatralnych.
W imię prawdy. Tajny Instytut Katyński – film dokumentalny
Płótno z katyńskiego krzyża
W zasobach archiwalnych IPN historyk ma najczęściej do czynienia z „górą papieru”. Setki teczek, tysiące maszynopisów i rękopisów, czasem fotografie, rzadziej nagrania. Archiwalna rutyna. Ale niekiedy udaje się ją przełamać. Choćby wtedy, gdy z teczki wydobywamy… płótno. Zdjęte z katyńskiego krzyża.
Wyrok na poetę: sprawa Konrada Doberschuetza w świetle nowych badań
Listy z innego świata
Kilka zdań na niewielkim formularzu stanowiło jedyną informację dla bliskich o losach więźnia osadzonego w hitlerowskim obozie koncentracyjnym – jednym z miejsc kaźni, jakie funkcjonowały w okresie 1939-45 r. na terenach zajętych przez reżim nazistowski oraz obszarach byłej III Rzeszy.
Komitet Obrony Robotników i opozycja przedsierpniowa w Wielkopolsce
Poznaj dorobek Niezależnej Oficyny Wydawniczej lat 1982-1989. Na czym polegała trudność prowadzenia drugoobiegowej działalności wydawniczej w tych latach?
Nie zależności. Przypadki literatury i kultury poza cenzurą 1976-1989. Myśl i słowo niezależne
Inicjatywy wydawnictw emigracyjnych adresowane do kraju
Walka o wolne słowo – Wszechnica Górnośląska (1980–1981)
Jednym z podstawowych celów, jakie od jesieni 1980 r. przyświecały członkom NSZZ „Solidarność” i innych opozycyjnych organizacji, było przełamanie monopolu informacyjnego władz komunistycznych.
Nadrobić stracony czas
W latach 1980–1981 „Solidarność” szybko wykroczyła poza sprawy stricte pracownicze. Odkłamywano historię najnowszą i popularyzowano literaturę, która nie mogła zaistnieć w oficjalnym obiegu. Miały w tym udział Wszechnica Górnośląska i prasa związkowa Regionu Śląsko-Dąbrowskiego.
Życie w cieniu Zbrodni Katyńskiej
17 września dwa razy zmienił jej życie. W 1939 r. – po agresji sowieckiej – do niewoli dostał się jej ojciec; zamordowało go NKWD w Charkowie. W 1950 r. – po spotkaniu w gronie znajomych – sama trafiła do więzienia i dwa miesiące później została skazana za „rozpowszechnianie kłamstwa katyńskiego”.
Katyń w działalności opozycji w Krakowie
Środowiska opozycyjne upominały się o prawdę o Katyniu przez cały okres PRL. Bardzo uroczyście obchodziły zwłaszcza czterdziestą rocznicę zbrodni katyńskiej. Rada Koordynacyjna Polonii Wolnego Świata, powołana w 1979 r. na I Zjeździe Polonii w Toronto, ogłosiła rok 1980 – Rokiem Katyńskim.
Czarnobyl. Przemilczeć katastrofę
W nocy z 25 na 26 kwietnia 1986 r., w elektrowni atomowej w Czarnobylu na Ukrainie doszło do awarii. Niekontrolowana reakcja łańcuchowa doprowadziła do wybuchu wodoru, który rozsadził rdzeń reaktora. Do atmosfery przedostały się śmiertelnie groźne substancje radioaktywne.
Reakcja Jerzego Giedroycia i Instytutu Literackiego na wydarzenia na Wybrzeżu w 1970 i 1971 roku
Pośród wychodźstwa niepodległościowego Jerzy Giedroyć prowadził konsekwentną i przemyślaną politykę oddziaływania na Polskę, dostosowaną do zmieniającej się rzeczywistości, przy nie traceniu z oczu celu nadrzędnego, którym było odzyskanie niepodległości.
O prawdę i pamięć… Sprawa Katynia w działalności opozycji w PRL
Gdy w kwietniu 1943 r. Niemcy ogłosili odkrycie dołów śmierci z ciałami polskich oficerów, Katyń stał się symbolem sowieckich zbrodni. Rząd ZSRS winą obarczył Niemców i podtrzymywał kłamstwo katyńskie aż do 1990 r.
Recenzenci z MSW
Funkcjonariusze MSW pełnili wiele ról. Jedną z nich było recenzowanie książek, piosenek czy filmów. Tak było również w przypadku „Nadzoru” Wiesława Saniewskiego. Jego film powstał w 1983 r., ale na wiele miesięcy został tzw. „półkownikiem”, gdyż jego rozpowszechnianie wstrzymała cenzura.
Spotkania do ponownego odczytania
Drugi obieg wydawniczy w Polsce w latach 1976–1989 od dawna jest jednym z tematów częściej podejmowanych przez badaczy tego okresu. Na szczególną uwagę w tym kontekście zasługuje monumentalna, opracowana przez Macieja Sobieraja, publikacja Spotkania. Niezależne Pismo Młodych Katolików.
Nie dać im spokoju. Jerzego Kanikuły boje z komuną
W Trójmieście Solidarność Walcząca działała już od 1982 r. Jej aktywność zwiększyła się, kiedy inicjatywę przejęli Ewa Kubasiewicz i Andrzej Kołodziej. U ich boku działał dwudziestolatek, Jurek Kanikuła, któremu niekiedy brakowało doświadczenia, ale nigdy odwagi.
I Wszechzwiązkowy Zjazd Pisarzy ZSRS
17 sierpnia 1934 r. w Domu Związków w Moskwie rozpoczął się I Wszechzwiązkowy Zjazd Pisarzy Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich. W trakcie trwających do 1 września obrad przyjęto statut Związku Pisarzy ZSRS i uznano realizm socjalistyczny za metodę twórczą obowiązującą pisarzy sowieckich.
Obśmiać czerwonego!
Żarty pomagają wytrzymać nawet najgorsze czasy. A że ostatnia dekada PRL do najłatwiejszych nie należała, w całym kraju dowcipkowano na potęgę. Najchętniej z tego, co bolało najbardziej: z dominacji Sowietów nad Polską i z uniżoności, jaką wobec Kremla wykazywały władze w Warszawie.
Jarocin – kontrkulturowa oaza wolności
W czerwcu 1980 r. w Jarocinie odbyła się pierwsza edycja legendarnego festiwalu rockowego, wówczas jeszcze pod nazwą I Ogólnopolski Festiwal Muzyki Młodej Generacji. Niedoceniana przez władze impreza stała się dla zbuntowanej polskiej młodzieży prawdziwą oazą wolności.
Kłamstwo katyńskie – mit założycielski PRL. Część 2
Polskie podziemie niepodległościowe w kinematografii PRL
Komuniści na wszelkie sposoby starali się zohydzić postaci powojennej konspiracji. Miały temu służyć także propagandowe filmy fabularne.
„Arka” wolności
Po wprowadzeniu stanu wojennego w drugim obiegu wydawniczym, oprócz gazetek i biuletynów o treści informacyjnej, ukazywały się pisma literackie i społeczno-kulturalne. Jednym z nich było krakowskie pismo „Arka”, które powstało w połowie 1983 r.
Komunistyczna propaganda wobec Powstania Warszawskiego. Jak z tematem ogromnego patriotyzmu polskiego podziemia niepodległościowego i braku sowieckiej pomocy Powstańcom mierzyły się władze tzw. Polski ludowej
Święty ogień, święty człowiek
Ofiara życia to największe poświęcenie, do jakiego zdolny jest człowiek. Płonący mnisi buddyjscy czy student Jan Palach są do dziś symbolami protestu przeciwko zniewoleniu własnego kraju i narodu. Postać i czyn Walentego Badylaka powinny zająć bardziej eksponowane miejsce w naszej narodowej pamięci.
Radio Wolna Europa (odc. 61)
List, który nosi znamiona zbrodni
Od 13 grudnia 1980 do 31 grudnia 1982 komunistyczne władze PRL skontrolowały i ocenzurowały prawie 83 mln listów. Ponad 129 000 z nich skierowano do wykorzystania operacyjnego, a 9249 do wykorzystania procesowego. Ryszard Wincerowicz za list do przyjaciela mógł spędzić w więzieniu nawet pięć lat.
Rocznica dla władzy niebezpieczna
Na polance wśród lasów, w pobliżu drogi z Wólki Plebańskiej do Witoroża, znajduje się grób żołnierski, określany od nazw pobliskich miejscowości jako mogiła w Leszczance lub w Janówce. W okresie peerelu chciano skazać to miejsce na zapomnienie. Pamięć o poległych okazała się trwalsza niż komunizm.
Sceptycyzm „wyzwolicieli”
Raporty NKWD pokazują, że mimo wysiłków kremlowskiej propagandy wielu „ludzi radzieckich” bez entuzjazmu przyjęło napaść Armii Czerwonej na Polskę we wrześniu 1939 roku. Gdyby Sowiety były krajem demokratycznym, można by pisać o negatywnym stosunku sowieckiej opinii publicznej do inwazji na Polskę.
Terapia śmiechowa. Serial Barei i jego tajemnice
Cenzorka nie wychwyciła aluzji o Katyniu, nie skojarzyła opowieści Majewskiego z drugoobiegową relacją uciekiniera stamtąd – mówi Janusz Płoński, współscenarzysta serialu „Alternatywy 4”, w rozmowie z Karoliną Wichowską
Od zbrodni do mitologii
W propagandzie PRL obowiązywała teza, że Sowieci chcieli pomóc Warszawie w dniach powstańczych walk 1944 roku, ale nie zdołali z przyczyn obiektywnych. Szybkie zdobycie Krakowa w styczniu 1945 roku miało zaś być dowodem na sowieckie poświęcenie, podbudowane umiłowaniem naszej kultury i zabytków.
90s. historii: 14 marca 1964r. Antoni Słonimski złożył w kancelarii premiera "List 34"
„Matka Królów” w randze „półkownika”
„Potrzebne było przeżycie Ursusa, Radomia, karnawału Solidarności i stanu wojennego, żeby pewne sprawy lepiej czuć” – o perypetiach z cenzurą, kręceniu filmu w stanie wojennym i współpracy z Przemysławem Gintrowskim opowiada Janusz Zaorski w rozmowie z Maciejem Foksem i Karoliną Wichowską.
Fikcja czy rzeczywistość? Wybór audycji Polskiego Radia Szczecin z lat 1946–1989
Po kilkuletniej przerwie spowodowanej II wojną światową, pierwszą stacją, która zaczęła nadawać swój program na terenie dzisiejszej Polski była radiostacja powstańcza „Błyskawica”. Rozpoczęła pracę 8 sierpnia 1944 r. w ogarniętej walkami Warszawie. Kilka dni później, w wyzwolonym spod okupacji niemieckiej przez Armię Czerwoną Lublinie, na jednej z bocznic kolejowych, w wagonie rozpoczęła działanie „Pszczółka”, którą uznaje się za pierwszą powojenną polską stację radiową.
Środki masowego zakłamania. Gadzinówki w czasie stanu wojennego
Propaganda w czasie stanu wojennego (1981–1983) to niezwykle szerokie spektrum działań prowadzonych przez różnego rodzaju instytucje-gremia, mających jeden wspólny mianownik: opanowanie umysłów społeczeństwa polskiego. Oddawana w ręce Czytelników publikacja ma charakter analityczny, łączący metodologię badań historycznych i prasoznawczych.
Zniewolony eter. Polskie Radio Szczecin w latach 1945–1989
Historia rozwoju radiofonii w Polsce, nie licząc etapu radiotechniki wojskowej, zaczyna się w 1922 r., kiedy to z inicjatywy Ministerstwa Spraw Wojskowych powstało Polskie Towarzystwo Radiotechniczne. Od tego czasu zaczęto seryjnie produkować lampy radiowe, a od 1924 r. pierwsze odbiorniki.
Zbrodnia Katyńska (odc. 41)
nr 12/2007
Głównym tematem „Biuletynu IPN” nr 12 (83) grudzień 2007 jest dziennikarstwo w peerelu. Nie jest to jednak próba pełnego opisu świata mediów, czy raczej machiny propagandowej komunistycznego państwa. Kilkakrotnie już w „Biuletynie IPN” podejmowaliśmy problem peerelowskiej cenzury, tym razem sygnalizujemy wszechwładzę partyjnego koncernu RSW, dobór i kształcenie kadr, które miały czuwać nad zniewoleniem umysłów oraz esbecką kontrolę sprawowaną nad redakcjami, m.in. przez tajnych współpracowników. Na przykładzie Polskiego Radia ukazujemy karcenie za przejawy wolności. Nie przypadkiem też zamieściliśmy w tym numerze wspomnienie niemieckiej propagandy okupacyjnej.
