Czy jesteśmy w stanie określić ilu polskich uchodźców trafiło na Węgry? W jakich warunkach przebywali? Czy sytuacja Polaków w trakcie wojny się zmieniała? Ilu zostało nad Dunajem do końca wojny?
Béla Lengyel (1897-1988). Węgierski generał a Powstanie Warszawskie
Węgry były w okresie II wojny światowej sojusznikami III Rzeszy. Jednocześnie rząd w Budapeszcie nie wypowiedział wojny Polsce i z uwagi na tradycję braterstwa udzielił pomocy tysiącom polskich uchodźców cywilnych i wojskowych, którzy od 18 września 1939 r. przekraczali wspólną granicę polsko-węgierską. Największa próba braterstwa miała jednak nadejść latem 1944 r.
„Mała rewolucja październikowa” ’56 na Węgrzech a Polacy
Polacy przeżywali wydarzenia budapeszteńskiej jesieni 1956 r. tak jakby były kontynuacją bohaterskich i beznadziejnych walk toczonych w Powstaniu Warszawskim. Niezwykłe poczucie sympatii do Węgrów dało się odczuć niemal we wszystkich zakątkach kraju.
Jaki wpływ na węgierską opozycję polityczną i kulturową epoki Kádára miały wydarzenia w Polsce? Jaką formę przybierała półlegalna bądź nielegalna współpraca między polskimi a węgierskimi opozycjonistami? W jaki sposób się kontaktowali i jakie działania podejmowali?
Kwatera 301 – panteon węgierskiego narodowego męczeństwa
Węgrzy także mają swoją „Łączkę”. To kwatera 301 Nowego Cmentarza na obrzeżach Budapesztu. Grzebano tu potajemnie ofiary komunistycznego terroru.
László Iván-Kovács – głównodowodzący zaułka Corvina
Choć rewolucja i walka zbrojna objęły cały kraj, to stolica Węgier była pierwszym i symbolicznym miejscem buntu przeciwko dyktaturze bolszewickiej. Jednym z centrów tej rewolty był zaułek Corvina, gdzie Sowietom dawał się we znaki László Iván-Kovács.
Białostocczyzna wobec powstania węgierskiego 1956 roku
Polskie społeczeństwo od pierwszych dni niepodległościowego zrywu na Węgrzech solidaryzowało się z jego uczestnikami. Dobrze było to widoczne także w województwie białostockim.
Węgierska rewolucja i walka o wolność w 1956 roku
Powstanie 1956 r. to najbardziej znany, także na arenie międzynarodowej, rozdział w historii Węgier XX w., jak również znaczący epizod zimnej wojny. Pierwsza na Starym Kontynencie antytotalitarna rewolucja nie tylko była doniosłym światowym wydarzeniem, lecz przez dziesięciolecia stanowiła pewien symbol w Europie rozdzielonej żelazną kurtyną.
Szpital w skale. Budapeszt w czasie wojny i rewolucji 1956 roku
Budapeszteński szpital w skale jest jednym z najciekawszych, unikatowych miejsc w Europie. Ten medyczny bunkier ulokowany pod wzgórzem zamkowym w samym centrum węgierskiej stolicy odgrywał ważną rolę w ratowaniu rannych w czasie II wojny światowej oraz rewolucji 1956 r. Dzisiaj stanowi już tylko atrakcję turystyczną, którą do niedawna, przed pandemią, odwiedzało blisko 80 tys. turystów rocznie.
Sierociniec w Vácu
Jesienią 1939 r. schronienie na Węgrzech znalazło kilkadziesiąt tysięcy polskich uchodźców, w tym kilka tysięcy Żydów. Exodus nasilił się w drugiej połowie 1941 r., po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, a w latach 1942–1943 do Budapesztu i innych węgierskich miejscowości przybyło kolejnych kilka tysięcy osób.
Attila Szalai, czyli Węgier w Warszawie – fragmenty książek Wydawnictwa IPN [1/7]
Attila Szalai: Na polskiej ziemi. Wspomnienia, dzienniki z lat 1976–1990
Tragedia Pétera Mansfelda
Był najmłodszą ofiarą represji, które dotknęły uczestników rewolucji 1956 r. Gdy go stracono, miał osiemnaście lat i jedenaście dni. W momencie popełnienia „przestępstw”, za które został skazany na karę śmierci, nie ukończył nawet siedemnastego roku życia.
Rozbroić węgierską bombę ’56
Węgierskie władze komunistyczne nie były w stanie przeprowadzić zaplanowanej przez Moskwę transformacji systemu, dopóki w kraju obowiązywała kłamliwa i haniebna interpretacja powstania ’56 jako „kontrrewolucyjnego spisku”, a rodzinom ofiar nie wolno było czcić pamięci zamordowanych.
Jak rządy państw Europy Środkowo-Wschodniej szukały porozumienia w latach II wojny światowej? Które kraje miały wchodzić w skład federacji? Czy te koncepcje miały szansę realizacji? Co o planach myślały różne kręgi polityczne?
„Klerykalny reakcjonista”. Lajos Gulyás (1918–1957)
Losy protestanckiego pastora, duszpasterza na prowincji, pozwalają prześledzić w mikroskali ważną część historii współczesnych Węgier: od traktatów pokojowych kończących I wojnę światową po rewolucję 1956 r. i późniejsze komunistyczne represje. Zaangażowany patriota i ojciec rodziny został stracony na szubienicy w wieku zaledwie 39 lat.
Jaka była życiowa droga Henryka Sławika? Co łączyło go z Jozsefem Antallem? Dlaczego przez wiele lat jego heroizm był zapomniany?
Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami (1939–1944)
Zaraz po wybuchu wojny Węgrzy powołali komitet udzielający bezinteresownej pomocy polskim uciekinierom. Działał on nieprzerwanie od września 1939 do marca 1944 i dzielił się na 5 wydziałów odpowiadających za zakwaterowanie, tworzenie obozów, opiekę nad chorymi, kierowanie do pracy i administrację.
Interwencja Armii Sowieckiej na Węgrzech w 1956 roku
Po zakończeniu II wojny światowej na terytorium Austrii i Węgier stacjonowała Centralna Grupa Wojsk Armii Sowieckiej. Status tych wojsk uregulowano w lutym 1947 r. po zawarciu traktatu pokojowego między ZSRS a Węgrami (w ramach pokoju paryskiego).
Pál Teleki. Rycerz sprawy węgierskiej i polskiej
Dwukrotnie w XX wieku Węgry odegrały istotną rolę w polskiej historii. I dwukrotnie możemy te wydarzenia wiązać z nazwiskiem Pála Telekiego, ówczesnego węgierskiego premiera.
Odzyskać samych siebie. Czym był rok 1956 na Węgrzech?
Rewolucja czy powstanie? Samorządność czy niepodległość? Wokół walki Węgrów roku 1956 narosło wiele nieporozumień. Nie tylko zachodni intelektualiści, przekonani o lewicowym charakterze tego zrywu, ale i sami jego uczestnicy sięgali po „socjalistyczną” retorykę. A przecież celem była niepodległość.
Katowicki „Zryw” w walczącym Budapeszcie
Jesienią 1956 r. uwolnione na pewien czas z uścisku cenzury peerelowskie media poświęcały wiele miejsca powstaniu narodowemu na Węgrzech. Ponadto Polacy chętnie słuchali rozgłośni zachodnich, zwłaszcza Radia Wolna Europa i BBC, oraz relacji nielicznych naocznych świadków. Pod wpływem tych wiadomości ruszyła wielka akcja pomocy dla bratanków znad Dunaju.
Chłopcy z Pesztu
W sześćdziesiątą rocznicę Rewolucji Węgierskiej, z inicjatywy posła Zgromadzenia Narodowego Węgier Szilárda Németha, zostały odsłonięte bliźniacze pomniki „Chłopca z Pesztu” autorstwa Richárda Juhy. Uroczystości odbyły się w Budapeszcie i… Szczecinie.
Węgierska rapsodia ’56 w polskiej prasie
W październiku 1956 r. losy Polski i Węgier biegły równolegle. Te same hasła demokratyzacji, sprawiedliwości, wolności. Podobne środowiska – inteligenckie, studenckie i robotnicze – które artykułowały narodowe żądania i domagały się ich realizacji. Podobne nadzieje wiązane z działaczami komunistycznymi, którzy sami doświadczyli represyjnego charakteru systemu stalinowskiego – Władysławem Gomułką w Polsce oraz Imrem Nagyem na Węgrzech. I całkowicie odmienny finał.
„Biuletyn IPN” 10/2021 – Węgry ’56
Powstanie węgierskie z października 1956 roku przedstawiają na naszych łamach wybitni historycy węgierscy. Możemy więc spojrzeć na krwawe wydarzenia sprzed 65 lat oczami badaczy, dla których ówczesne zmaganie z Sowietami jest fundamentem wolności ich ojczyzny.
Prasa węgierska wobec agresji III Rzeszy i ZSRS na Polskę we wrześniu 1939 roku
Jednym z największych sprawdzianów braterstwa polsko-węgierskiego były czasy drugowojenne z uwagi na to, że Węgry i Polska po wybuchu wojny znalazły się po odmiennych stronach konfliktu.
Węgierski „Ojczulek Polaków”. József Antall (1896–1974)
Jesienią 1939 r., a także w następnych, wojennych latach na Węgrzech znalazło schronienie kilkadziesiąt tysięcy polskich uchodźców, uciekających przed niemieckim i sowieckim terrorem.
Czechosłowacja i Węgry wobec Polski walczącej z bolszewikami
Dwa państwa Europy Środkowo-Wschodniej – Czechosłowacja i Węgry – zajęły wobec toczącego się konfliktu między Polską a bolszewicką Rosją diametralnie różne stanowisko. Wynikało to z odmiennych kalkulacji politycznych Pragi i Budapesztu i miało poważny wpływ na stosunki z Warszawą w kolejnych latach.
Węgierskimi śladami
Przewodnik historyczno-kulturalny Węgierskie pamiątki w Polsce zabiera nas w fascynującą podróż węgierskimi tropami po naszej ojczystej ziemi. Autorami książki są prof. István Kovács i dr Miklós Mitrovits. Przekład polski, opublikowany nakładem Centrum Wiedzy im. Józsefa Antalla w Budapeszcie, jest poszerzoną wersją oryginalnego wydania z 2017 r.
Dzień Przyjaźni Polsko-Węgierskiej. Dlaczego Polak i Węgier to dwa bratanki?
Obchodzony od roku 2007 przez rządy Polski i Węgier Dzień Przyjaźni Polsko-Węgierskiej, przypadający na 23 marca, to dobry moment, by zgłębić dzieje relacji obu państw, które wielokrotne wspierały się w trudnych dziejowych momentach. Ich wspólna historia braterstwa urosła wszak do rangi światowego fenomenu.
Henryk Sławik i József Antall
Gdy w drodze do więzienia Węgier József Antall chciał podziękować Henrykowi Sławikowi za uratowanie życia, ten powiedział szeptem: „Tak odpłaca się Polska!”.
Węgrzy wobec eksterminacji ludności polskiej przez nacjonalistów ukraińskich
W latach 1943–1945 na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej z rąk bojówek Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) oraz Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) zginęło ponad 100 tys. Polaków. Oddziały armii węgierskiej stacjonowały wówczas zarówno na Wołyniu, jak i w Małopolsce Wschodniej.
Hrabia niezłomny. János Esterházy (1901–1957)
Walczył o prawa mniejszości węgierskiej na Słowacji, ale zrobił też wiele dobrego dla Polaków i Żydów. Po wojnie padł ofiarą komunistów.
Zaułek Corvina 1956 - Powstanie Węgierskie 1956 we wspomnieniach Gergelya Pongrátza
Męstwo, nadzieja, wiara i honor. Relacja z walczącego o wolność Budapesztu
Powstanie węgierskie 1956 r. jest w Polsce dobrze znane, a niektóre wątki tego dramatycznego momentu historii Węgier i polsko-węgierskiej solidarności w tych dniach zostały już opisane w dostępnej w Polsce literaturze.
Plany Armii Krajowej na Węgrzech na tle relacji polsko-węgierskich
Przegrana wojna obronna w 1939 r. spowodowała ewakuację na Węgry wielu żołnierzy i urzędników II Rzeczypospolitej. Władze emigracyjne i podziemne w kraju przewidywały dla nich ważną rolę w działaniach, które zmierzały do odzyskania przez Polskę niepodległości.
Zapisali się w historii Polski. Węgrzy w Legionach
Podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Legionistów Polskich w Budapeszcie w 1935 r. płk Władysław Belina-Prażmowski, były dowódca 1. Pułku Ułanów Legionowych, powiedział do gospodarzy: „Zapisaliście się w historii Polski”.
Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
Warszawa, 15 sierpnia 1982 r. – Rocznica Cudu nad Wisłą. 15 sierpnia 1920 r. W święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wycofujące się od prawie miesiąca Wojsko Polskie ruszyło do przeciwnatarcia i pod Warszawą rozbiło butną watahę bolszewików, która jako „bękarta z Wersalu” zadeptała Polskę, prąc do Berlina po „błogosławieństwo” Róży Luksemburg, i być może nie zatrzymałaby się nawet aż do Atlantyku.
Węgrzy wobec agresji niemieckiej na Polskę
Mimo nacisków Berlina Królestwo Węgier nie przyłożyło ręki do niemieckiej napaści na Polskę we wrześniu 1939 r., później zaś dyskretnie wspierało ewakuację polskich żołnierzy do Francji.
Percepcja "Solidarności" na Węgrzech i Węgrów solidarność z Polakami (sesja V)
Balázsa Ablonczyego Pál Teleki (1879–1941)
Zagłada Żydów węgierskich
16 maja 1944 r. do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz II-Birkenau przyjechały trzy pociągi towarowe z transportem Żydów z Węgier. Każdy miał od 40 do 50 wagonów mieszczących po około 100 ludzi. Na rampie obozowej przeprowadzono wśród nich selekcję, w wyniku której młodych i silnych skierowano do obozu jako „depozyt”, bez wpisywania ich do ewidencji więźniów. Pozostałych ustawiono w piątki i poprowadzono do komór gazowych, gdzie zostali zamordowani.
Hrabina Erzsébet Szapáry. Opiekunka polskich uchodźców na Węgrzech w latach 1939-1944
Po wybuchu II wojny światowej tysiące Polaków, dzięki funkcjonującej ponownie od marca 1939 roku granicy polsko-węgierskiej, znalazło na Węgrzech schronienie i drugi dom na czas wojny. Pomimo że Węgrzy byli sojusznikami Hitlera, nie sprzeniewierzyli się idei polsko-węgierskiego braterstwa.
Sándor Márai (1900-1989) – świadek wieku totalitaryzmów
Skazanie Sándora Máraia przez komunistów na wieloletnią banicję sprawiło, że dopiero stosunkowo niedawno zaistniała możliwość zapoznania szerszego grona czytelników z twórczością pisarską, poetycką i publicystyczną tego wybitnego węgierskiego autora.
Niepokorny Kardynał József Mindszenty (1892-1975)
Zdjęcie z procesu prymasa Węgier w 1949 r., kiedy z twarzą pełną gniewu i grozy spogląda na swoich oprawców, symbolizuje prześladowania chrześcijan w XX w. József Mindszenty – więziony przez komunistów, a wcześniej także nazistów – był wyjątkowym świadkiem zimnej wojny.
Dwóch prymasów, dwie drogi. Stefan Wyszyński i József Mindszenty
Kościół w naszej części Europy w latach komunizmu miał dwóch niezłomnych prymasów: polskiego – Stefana Wyszyńskiego, i węgierskiego – Józsefa Mindszentyego. Obaj byli przywódcami duchowego oporu katolików wobec komunistycznego zniewolenia.
Granica polsko-węgierska. Spory i porozumienie
Ustanowienie granicy z Węgrami minister Józef Beck zaliczył do priorytetów polskiej polityki zagranicznej. Gdy w końcu udało się osiągnąć ten cel, korzyści okazały się mniejsze od spodziewanych.
Biuletyn IPN 12/2019 – Polacy i Węgrzy
Mimo nacisków Berlina Królestwo Węgier nie przyłożyło ręki do niemieckiej napaści na Polskę we wrześniu 1939 roku, później zaś dyskretnie wspierało ewakuację polskich żołnierzy do Francji. To pokazuje, że powiedzenie „Polak Węgier dwa bratanki” – to nie pusty frazes.
Henryk Sławik
Kim był przed 1939 r. w Polsce i czego w następnych latach dokonał na Węgrzech, skoro jego polscy i żydowscy podopieczni zwracali się doń „Kochany Panie Prezesie”, „Wujku Henryku”? Zapytani po wojnie o swego opiekuna i wybawcę, mówili o nim: „Anioł”, „Posłaniec Boży”, „święta postać”, „polski Wallenberg”. Dlaczego więc po zakończeniu wojny został wykreślony z polskiej pamięci zbiorowej?
„Transformacja ustrojowa: geneza, mechanizmy i skutki” - panel „Służby w bloku”
Pójdziemy za Polakami. Polacy i Węgrzy w 1956 roku
W 1956 roku losy Polski i Węgier – nie po raz pierwszy i nie ostatni w historii – ściśle splotły się ze sobą. Budapeszteński pochód z 23 października, od którego datuje się wybuch węgierskiego powstania, rozpoczął się jako manifestacja poparcia dla odwilży politycznej w Polsce.
Polacy to nasi przyjaciele. Węgrzy i Powstanie Warszawskie 1944
Trwające od stuleci polsko-węgierskie braterstwo przejawiło się po raz kolejny w czasie II wojny światowej poprzez udział Węgrów w powstaniu warszawskim, dramatycznej bitwie
o niepodległą Polskę. Mimo ówczesnych sojuszy politycznych – państwo węgierskie stało po stronie III Rzeszy – wielowiekowe dziedzictwo historycznej, duchowej wspólnoty okazało się silniejsze.
Komunizm – la belle époque.
Lata 70. XX w. w Bułgarii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Polsce, Rumunii, na Węgrzech to czas triumfu tzw. realnego socjalizmu.
Przed i po 13 grudnia. Państwa bloku wschodniego wobec kryzysu w PRL 1980–1982, t.1
Jedną z najczęściej dyskutowanych po 1989 r. kwestii w polskim życiu publicznym są przyczyny i okoliczności wprowadzenia stanu wojennego w PRL. Dyskusja ta toczy się wokół dwu podstawowych zagadnień. Pierwsze z nich związane jest z sytuacją wewnętrzną – czy istniała szansa na wypracowanie modelu życia społeczno-politycznego w PRL uwzględniającego istnienie NSZZ „Solidarność”, czy też od początku konfrontacja była nieuchronna, a podpisanie porozumień sierpniowych obóz władzy traktował tylko jako taktyczne posunięcie, chwilowy wybór „mniejszego zła” – by odwołać się do słów Edwarda Gierka.
Budapeszt ’56 - wystawa IPN online
4 listopada 1956 roku nad ranem sowieckie czołgi ponownie wkroczyły do Budapesztu. Węgierskie radio poprzez huk wystrzałów ostrzeliwanego miasta nadało ostatni apel premiera Nagy’a o pomoc oraz dramatyczne oświadczenie węgierskich pisarzy, zakończone rozdzierającym krzykiem „Pomóżcie!, pomóżcie!, pomóżcie!”. Przez kilka dni można było słyszeć jeszcze małe powstańcze radiostacje: „Jesteśmy stale bombardowani. Na pomoc! Na pomoc! Tu Radio Rakoczy Węgry!” Ich głos stawał się coraz słabszy, aż w końcu zamilkł.
Fot. Biblioteka Narodowa
