W Archiwum IPN znajduje się wiele aktów normujących organizację i metodologię działania komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Polsce. Nieprównanie mniej w nim dokumentów regulujących współpracę pomiędzy organami bezpieczeństwa Polski Ludowej i Związku Sowieckiego, czyli przez większość okresu istnienia obu państw głównie: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL i Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS (KGB).
Trzecia umowa
Relacje pomiędzy sojusznikami z NKWD/NKGB-MKGB/MWD/KGB i MBP-KdsBP-MSW nigdy nie były równoprawne, tak jak nie była takimi relacja sowieckiego hegemona z jego polskim satelitą.
Podpisanie w 1957 r. umowy pomiędzy MSW i KGB wpisywało się w działania następujące po październiku 1956 r., mające nadać różnym aspektom relacji polsko-sowieckich bardziej formalny charakter.
Współpraca zmieniała jednak nieco charakter wraz z umacnianiem się władzy komunistów w Polsce, wewnętrznymi zmianami w bloku sowieckim, a także rozwojem metod i techniki pracy aparatu przemocy. Do Archiwum IPN trafiła wytworzona w MSW teczka, zawierająca m.in. trzy umowy regulujące stosunki pomiędzy tajnymi i jawnym policjami obu państw. Dokumenty pochodzą z 1957, 1970 i 1971 r.
Podpisanie w 1957 r. umowy pomiędzy MSW i KGB wpisywało się w działania następujące po październiku 1956 r., mające nadać różnym aspektom relacji polsko-sowieckich bardziej formalny charakter, zdejmując z nich odium ręcznego sterowania z Moskwy i przydając pozór partnerstwa.
W międzyczasie doszło do zmiany na szczytach władzy. W Warszawie stracił ją Władysław Gomułka, a przy akceptacji Moskwy sięgnęła po nią ekipa Edwarda Gierka.
Na początku lat 70. uznano za konieczne, czy też może właściwe, dostosowanie porozumienia organów bezpieczeństwa PRL i ZSRS do zmieniającej się sytuacji, korygując nieznacznie jego język i uaktualniając szczegółowe cele współdziałania. 17 października 1970 r. umowę podpisali ministrowie spraw wewnętrznych obu państw: Kazimierz Świtała i Nikołaj Szczołokow (Szczełokow).
Pomimo że umowę zawarło sowieckie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (czyli MWD, nie KGB) i dotyczyła ona przede wszystkim współpracy dwu Ministerstw Spraw Wewnętrznych oraz przygranicznych komend wojewódzkich MO i odpowiednich sowieckich organów spraw wewnętrznych, dziwić może podpisanie kolejnej umowy już w 1971 r. Należy jednak zwrócić uwagę, że w międzyczasie doszło do zmiany na szczytach władzy. W Warszawie stracił ją Władysław Gomułka, a przy akceptacji Moskwy sięgnęła po nią ekipa Edwarda Gierka. Najwyraźniej w nowych okolicznościach chciano podkreślić aktualność współpracy MSW i KGB.
Franciszek Szlachcic, w 1971 r. minister spraw wewnętrznych PRL (fot. z zasobu IPN)
Jurij Andropow, w latach 1967–1982 stał na czele KGB (fot. domena publiczna)
Przedstawiciele czy nadzorcy?
27 listopada 1971 r. nową umowę podpisali: minister spraw wewnętrznych PRL Franciszek Szlachcic i przewodniczący KGB ZSRS Jurij Andropow. Ważną różnicą pomiędzy obiema umowami z początku lat 70. było usankcjonowanie w późniejszej z nich działania Przedstawicielstwa KGB przy MSW. Na funkcjonowanie podobnej komórki wskazano w 1957 r., ale nie w 1970 r., co można tłumaczyć wystąpieniem w tym drugim przypadku w roli sygnatariusza szefa MWD, a nie KGB, trochę odmienną tematyką porozumienia i niewskazaniem na wygaśnięcie umowy z 1957 r.
Zgodnie z umową „gierkowską”, cały czas aktywna komórka KGB uzyskała na nowo formalną podstawę działania przy MSW w Warszawie.
Brak w umowie z 1970 r. zapisu dotyczącego przedstawicielstwa KGB mógł być jednak jednym z powodów podpisania kolejnej umowy w 1971 r. W dokumencie z 1971 r. wprost zaznaczono, że wraz z jego podpisaniem wygasa umowa z 1957 r. Zgodnie z umową „gierkowską”, cały czas aktywna komórka KGB uzyskała na nowo formalną podstawę działania przy MSW w Warszawie. Dodać należy, że kolejny artykuł umowy z 1971 r. tylko pozornie równoważył ten zapis, gdyż znacznie węziej definiował rolę odpowiedniej komórki MSW przy KGB w Moskwie. Poniżej prezentujemy tekst ww. umowy w języku polskim.
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
Porozumienie o współpracy organów bezpieczeństwa z 1971 r. (z zasobu IPN)
Porozumienie o współpracy organów bezpieczeństwa z 1971 r. (z zasobu IPN)
Porozumienie o współpracy organów bezpieczeństwa z 1971 r. (z zasobu IPN)
Porozumienie o współpracy organów bezpieczeństwa z 1971 r. (z zasobu IPN)
Porozumienie o współpracy organów bezpieczeństwa z 1971 r. (z zasobu IPN)
