Jednym z głównych inicjatorów konspiracji niepodległościowej w Krakowie był major rezerwy Kazimierz Kierzkowski. Do roli, jaką odegrał we wrześniu 1939 r. prowadziła go cała wcześniejsza działalność.
Kazimierz Kierzkowski urodził się 10 sierpnia 1890 r. w Międzyrzecu Podlaskim, ale rodzina wkrótce przeniosła się do Sosnowca. W Zagłębiu rozpoczął się szlak, którym Kierzkowski podążał przez całe życie – służba niepodległej Polsce. Już jako uczeń w Będzinie należał do Organizacji Młodzieży Narodowej i tajnej trójzaborowej organizacji PET oraz brał aktywny udział w walce o polską szkołę pod zaborem rosyjskim. Podczas studiów na politechnice we Lwowie zaangażował się w działalność organizacji akademickiej „Zarzewie”. Jednocześnie był instruktorem drużyn młodzieży sokolej oraz współzałożycielem pierwszych drużyn skautowych we Lwowie i Zagłębiu. Sam należał do zastępu instruktorskiego Andrzeja Małkowskiego.
Najpierw został wprowadzony do Polskiego Związku Wojskowego i tajnej organizacji Armia Polska. Wiosną 1911 r. otrzymał stopień podoficera i został przydzielony do sztabu tej organizacji.
Działania te wiodły Kierzkowskiego w kierunku służby wojskowej. Najpierw został wprowadzony do Polskiego Związku Wojskowego i tajnej organizacji Armia Polska, powstałej z niepodległościowego odłamu Narodowej Demokracji. Wiosną 1911 r. otrzymał stopień podoficera i został przydzielony do sztabu tej organizacji.
Po powstaniu Drużyn Strzeleckich prowadził z ich ramienia działalność wydawniczą, a swojej aktywności „strzeleckiej” nie przerwał nawet podczas studiów w Genewie.
Kazimierz Kierzkowski w okresie Wielkiej Wojny (fot. NAC)
Legionista i powstaniec śląski
Wybuch Wielkiej Wojny oznaczał dla Kierzkowskiego walkę w jednostkach frontowych. Pełnił służbę oficerską w I Brygadzie Legionów Polskich, dosłużył się stopnia porucznika. Następnie odkomenderowano go do pracy w Polskiej Organizacji Wojskowej. Był jednym z inicjatorów powołania POW w Zagłębiu i objęcia działalnością POW terenu Śląska.
Angażował się również politycznie. Po przewrocie majowym współorganizował Związek Naprawy Rzeczypospolitej.
Śląsk stał się zresztą jednym z obszarów jego aktywności, Kierzkowski należał do współorganizatorów akcji plebiscytowej i powstań śląskich. W pierwszym pełnił funkcję szefa sztabu powstańców, w kolejnych dwóch brał pośredni udział, zajmując się dostawami broni i organizowaniem akcji dywersyjnej na niemieckich tyłach.
W tym czasie pełnił służbę w strukturach Wojska Polskiego, zajmujących się wywiadem i kontrwywiadem na odcinku zachodnim, okresowo kierował Wydziałem „Niemcy”.
Związek Strzelecki
31 grudnia 1922 r. na własną prośbę został przeniesiony, w stopniu majora, do rezerwy i rozpoczął pracę w Związku Strzeleckim. W latach 1923-1929 był komendantem głównym, a następnie członkiem honorowym i członkiem Rady Naczelnej organizacji. Stał się jednym z pionierów i gorących propagatorów idei społecznej obrony państwa i przysposobienia wojskowego obywateli. Idee strzeleckie wiązał z rywalizacją sportową, zwłaszcza w zakresie strzelectwa i łucznictwa.
Angażował się również politycznie. Po przewrocie majowym współorganizował Związek Naprawy Rzeczypospolitej, a następnie został wiceprzewodniczącym Zjednoczenia Pracy Wsi i Miast, ugrupowania działającego w ramach sanacyjnego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W 1928 r. startując z list BBWR na Polesiu został wybrany do Sejmu. Po rozwiązaniu Sejmu w 1930 r. wycofał się z czynnego życia politycznego.
Kierzkowski od początku września współpracował z krakowskim środowiskiem działaczy społecznych. Wspólnie z Caritas i PCK prowadził akcję pomocy dla pojawiających się w Krakowie uciekinierów.
W przededniu wojny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie znów zaczęły odgrywać w życiu Kierzkowskiego pierwszoplanową rolę. W 1936 r. objął funkcję Inspektora Terenowego przy Komendzie Okręgu Krakowskiego Związku Strzeleckiego z zadaniem przygotowania na obszarze Dowództwa Okręgu Korpusu nr V Kraków dywersji pozafrontowej na wypadek wojny. Wiosną 1939 przystąpił do tworzenia bazy przyszłej organizacji konspiracyjnej dla obrony Śląska.
W czerwcu 1939 r. wszystkie te działania zostały podporządkowane szefowi Oddziału II sztabu Armii „Kraków”, a drużyny dywersyjne otrzymały zadania wojenne. Sam Kierzkowski po wybuchu wojny miał pozostać w Krakowie i stąd dowodzić dywersją pozafrontową.
Zjazd Związku Strzeleckiego w Warszawie, 1925 r. (fot. NAC)
Wrzesień ‘39 czyli kontynuacja
Wraz z wybuchem wojny przygotowywane struktury rozpoczęły działania, które z powodu szybkiego cofania się frontu na wschód nie mogły zostać należycie rozwinięte. Podczas spotkania w dniu 3 września dowódcy Okręgu Korpusu nr V gen. Aleksandra Narbutt-Łuczyńskiego z przejeżdżającym przez Kraków wojewodą śląskim Michałem Grażyńskim polecono Kierzkowskiemu dalsze pozostawanie w mieście i organizowanie opieki nad uchodźcami ze Śląska i Zagłębia. Jak relacjonuje Kazimierz Pluta-Czachowski:
„Upoważniono go urzędowym pismem do wydawania rozkazodawstwa w stosunku do funkcjonariuszy państwowych, którzy znajdą się na tyłach niemieckich oraz do zwracania się do społeczeństwa o pomoc i współdziałanie”.
Kierzkowski od początku września współpracował z krakowskim środowiskiem działaczy społecznych. Wspólnie z Caritas i PCK prowadził akcję pomocy dla pojawiających się w Krakowie uciekinierów oraz dla zagrożonych działaczy krakowskich. Od połowy września, w oparciu o Przysposobienie Wojskowe, harcerstwo i siatkę ogniw Związku Strzeleckiego, zaczął przestawiać swoją pracę na działalność konspiracyjną.
20 września do ośrodka kierowanego przez Kierzkowskiego dołączył jego przyjaciel podpułkownik Ludwik Muzyczka. Zdając relację ze swojej służby stwierdził:
„Jesteśmy, my żołnierze, strzelcy, harcerze i powstańcy śląscy – bezpośrednimi spadkobiercami ostatniej polskiej konspiracji niepodległościowo-państwowej, prowadzonej przez POW. Naszym zatem obowiązkiem jest […] znów uruchomić tę samą działalność”.
Zauważył także, że akcja taka może się rozwijać jedynie w porozumieniu z władzami państwowymi.
„Nie wiadomo, czy nie jest wyznaczony już dla stworzenia takiej działalności jakiś pełnomocnik Rządu RP. Póki się on nie »objawi« w jakiś sposób, należy wykorzystać obecne pełnomocnictwa ob. K. Kierzkowskiego i rozpocząć tę b. pilną służbę. Dziś, gdy stołeczna Warszawa jest jeszcze oblężona, przy czym nie wiadomo jak długo będzie trwać w walce, kto i w jakim stanie z niej wyjdzie, obowiązkiem Krakowa jest zastąpić ją w dziele konspiracyjnego związywania kraju i w organizowaniu konspiracyjnej walki z okupantem”.
W toku dyskusji narodziła się Organizacja Orła Białego – jedna z pierwszych organizacji konspiracyjnych w okupowanej Polsce, zasadzająca się na dotychczasowej dywersji pozafrontowej. Kierownictwo i formowanie organizacji powierzono Kazimierzowi Kierzkowskiemu (ps. „Kazimierz I”, „Prezes”), jednocześnie podkreślając ciągłość państwowego ustawodawstwa i działalności społeczno-państwowej w konspiracji.
Celem było utrzymanie niepodległościowych nastrojów w społeczeństwie i przeciwstawianie się wszelkim próbom kolaboracji. Prace opierały się przede wszystkim na budowie struktur terenowych organizacji, działalności informacyjnej (Kierzkowski był w komitecie redakcyjnym podziemnego pisma „Nakazy Dnia”), dywersyjnej, samopomocowej (obejmującej także ludność żydowską) oraz w miarę możliwości ochronie majątku państwowego i zbieraniu broni. Kierzkowski polecił trasowanie szlaków na Węgry oraz nawiązał łączność z Budapesztem. Od jesieni 1939 r. działał także na rzecz porozumienia funkcjonujących w podziemiu stronnictw politycznych.
Kazimierz Kierzkowski, 1928 r. (fot NAC)
Cena za Niepodległą
Wraz z rozwojem konspiracji, OOB w październiku 1939 r. weszła w skład Służby Zwycięstwu Polski, a następnie została wcielona do Związku Walki Zbrojnej. Kierzkowski stanął na czele samodzielnej komórki, zajmującej się informacją, propagandą i walką cywilną przy Komendzie Obszaru nr 4 Kraków-Śląsk ZWZ. W komórce tej pracowała również jego żona i syn Marek. Mimo aresztowań działaczy krakowskiego podziemia wiosną 1941 r., Kierzkowski pozostał w mieście, aby wiązać porwane nici konspiracji. Na początku lata 1941 r. został aresztowany, a po śledztwie wywieziony do KL Auschwitz, skąd w marcu 1942 r. żona otrzymała zawiadomienie o jego zgonie.
Tekst pochodzi z serii Małopolscy Bohaterowie Września 1939
