Trudno nie zgodzić się z opinią prof. Barbary Otwinowskiej, wyrażoną w książce „Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów politycznych 1944–1948”, że Zofia Moczarska
„[…] pozostaje w opracowaniach historycznych w cieniu swego sławnego męża. A przecież – wprawdzie w stałej z nim więzi – miała swe własne próby odwagi i determinacji w cierpieniu”.
Warto więc – chociaż w skrótowej formie – przypomnieć o tej kobiecie niezwykłego charakteru.
Małżeństwo w cieniu wojny
Zofia Moczarska z d. Płoska urodziła się 17 czerwca 1919 r. jako córka Aleksandra i Wandy. W 1937 r. ukończyła Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Klementyny Hoffmanowej, po czym kontynuowała naukę w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w Warszawie. Jednocześnie pracowała w Ministerstwie Opieki Społecznej w Warszawie, w którym poznała Kazimierza Moczarskiego (był tam radcą prawnym). 31 lipca 1939 r. w kościele Karmelitów na Krakowskim Przedmieściu wyszła za niego za mąż. I raz jeszcze odwołajmy się do prof. Otwinowskiej, która pisała:
„[…] piękna miłość łącząca tych dwoje dodawała im sił w podjętej z okupantem walce, a także pozwoliła przetrwać tragiczne doświadczenia więzienne w czasie powojennym”.
Kazimierz Moczarski (domena publiczna)
W pierwszych dniach wojny Moczarscy wraz z ministerstwem zostali ewakuowani na wschód. Okazało się jednak, że funkcjonowanie urzędu w nowym miejscu jest tylko pobożnym życzeniem. W związku z tym – po bezskutecznych próbach Kazimierza dostania się do Wojska Polskiego – małżonkowie postanowili wrócić do stolicy.
Wybuch powstania warszawskiego odciął ją od zespołu, jednak już drugiego dnia walk zdołała dotrzeć do placówki „Rafał” przy ul. Kredytowej.
Wkrótce Kazimierz włączył się w działalność konspiracyjną, którą prowadził na kilku płaszczyznach: tajnego Stronnictwa Demokratycznego, Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK i Okręgowego Kierownictwa Walki Podziemnej (kierował tam działem dochodzeniowo-śledczym). Uczestniczył także w kilku akcjach bojowych. W pracach tych pomagała mu Zofia, która posługiwała się pseudonimem „Malina” (formalnie została zaprzysiężona w 1944 r.). Razem z Kazimierzem uczestniczyła np. w odbiciu więźniów ze szpitala przy ul. Bonifraterskiej (11 czerwca 1944 r.), a dokładniej – była jedną z osób przeprowadzających rozpoznanie przed rozpoczęciem akcji. W lipcu 1944 r. Kazimierz Moczarski rozpoczął organizowanie sieci łączności radiowej dla potrzeb BIP KG AK i objął kierownictwo placówki informacyjno-radiowej o kryptonimie „Rafał”. W działalności tej pomagała mu Zofia.
5 sierpnia 1944 r., gdy stacja została zbombardowana, Zofia została raniona odłamkami bomby w nogę i klatkę piersiową.
Wybuch powstania warszawskiego odciął ją od zespołu, jednak już drugiego dnia walk zdołała dotrzeć do placówki „Rafał” przy ul. Kredytowej. 5 sierpnia, gdy stacja została zbombardowana, Zofia została raniona odłamkami bomby w nogę i klatkę piersiową. Po krótkim okresie rekonwalescencji ponownie stanęła do walki, m.in. redagowała „Przegląd Prasy”, a następnie była sekretarzem redakcji „Wiadomości Powstańczych”.
20 września została odznaczona przez gen. Antoniego Chruściela ps. „Monter” Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami. We wniosku odznaczeniowym szef BIP Jan Rzepecki pisał o niej:
„Ofiarna, b. odważna w konspiracji (udział w odbiciu więźniów z Bonifraterskiej) i w powstaniu. Ranna 5.8.44”.
W katowniach i więzieniach
Po kapitulacji powstania udało jej się wraz z mężem opuścić Warszawę i dotrzeć do Pruszkowa. Wkrótce nawiązali w Częstochowie kontakt z dowódcą AK gen. Leopoldem Okulickim ps. „Niedźwiadek”, który mianował Kazimierza szefem BIP KG AK. „Malina” została kierowniczką jego sekretariatu i łączności. Jedenastego sierpnia 1945 r. Kazimierz Moczarski został aresztowany przez UB. Jednocześnie Zofia skorzystała z amnestii wydanej 2 sierpnia tego roku przez komunistów (weszła w życie 21 sierpnia).
Wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy skazujący Zofię Moczarską na 6 lat więzienia, 17 IV 1952 r. (z zasobu IPN)
Wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy skazujący Zofię Moczarską na 6 lat więzienia, 17 IV 1952 r. (z zasobu IPN)
Nakaz przyjęcia Zofii Moczarskiej do więzienia mokotowskiego, 5 IV 1949 r. (z zasobu IPN)
Była więziona w Fordonie k. Bydgoszczy, gdzie prowadziła głodówkę, domagając się widzenia z mężem.
Rozpoczęła pracę w Centralnym Urzędzie Planowania w Warszawie i podjęła przerwane wojną studia dziennikarskie, a przede wszystkim zainicjowała walkę o uwolnienie męża. Należy tutaj dodać, że Kazimierz 18 stycznia 1946 r. został skazany na 10 lat więzienia. Próby jego uwolnienia okazały się bezskuteczne, a w 1948 r. rozpoczęto przeciwko niemu śledztwo dotyczące jego działalności w KWP. W jego trakcie, 26 marca 1949 r., aresztowano także Zofię, którą poddano ciężkiemu śledztwu.
Jak było ono ciężkie, oddaje jej skarga napisana do prokuratury w 1955 r.:
„»Szarpnięto me zdrowie fizyczne w 100 procentach: 1. Straciłam 90% uzębienia […] 2. Cierpię na chroniczne bóle mózgowe«. W śledztwie »poza prześladowaniami moralnymi, bólami zębów i głowy (na granicy ludzkiej wytrzymałości) – przeszłam okres »stójek« w czasie śledztwa, opuchlizny nóg, twarzy, utratę całkowitej władzy w nogach”1.
Pismo mjr. Jana Szukucia - prokuratora wojskowego z Bydgoszczy, dotyczące głodówki prowadzonej przez Zofię Moczarską, 13 II 1953 r. (z zasobu IPN)
Po trzech latach udręki, 17 kwietnia 1952 r., Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy skazał ją na sześć lat pozbawienia wolności, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na trzy lata oraz przepadek mienia (18 listopada tego roku Kazimierz został skazany na karę śmierci, zamienioną potem na dożywotnie więzienie).
Wolność odzyskała 26 marca 1955 r. i podjęła działania mające doprowadzić do swego uniewinnienia. Jej starania zakończyły się sukcesem. Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy oczyścił Zofią Moczarską z wszystkich zarzutów. 24 kwietnia 1956 r., więzienie opuścił wreszcie także Kazimierz.
Podstawą jej skazania był Dekret z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, który był szczególnie poniżający dla żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego.
Zofia była więziona w Fordonie k. Bydgoszczy (gdzie prowadziła głodówkę, domagając się widzenia z mężem) oraz w Inowrocławiu. Wolność odzyskała 26 marca 1955 r. i jeszcze w tym roku podjęła działania mające doprowadzić do swego uniewinnienia. Jej starania zakończyły się sukcesem, ponieważ 17 grudnia 1956 r. Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy oczyścił Zofią Moczarską z wszystkich zarzutów.
Wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy uniewinniający Zofię Moczarską, 17 XII 1956 r. (z zasobu IPN)
Rok po Zofii, 24 kwietnia 1956 r., więzienie opuścił Kazimierz. Początkowo oboje borykali się z problemami materialnymi i zdrowotnymi związanymi z pobytem w więzieniu. Stopniowo jednak na nowo układali sobie życie. Zofia po dłuższym leczeniu podjęła pracę w Polskiej Agencji Prasowej jako redaktor „Biuletynu Ekonomicznego”, a w 1958 r. urodziła córkę Elżbietę.
Zofia Moczarska zmarła 1 października 1977 r. Została pochowana razem z mężem (zm. 27 września 1975 r.) na Powązkach Wojskowych, w pobliżu kwater powstańców.
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
1 A. Machcewicz Kazimierz Moczarski. Biografia, Kraków 2009, s. 210–211)
