„Uprzejmie proszę o łaskawe poinformowanie mnie, gdzie mam przesłać do oceny czwartą zwrotkę »Pierwszej Brygady«”

„Ze względu na konieczność ustalenia właściwego tekstu pieśni »Pierwsza Brygada« [...] proszę Pana Pułkownika o łaskawe nadesłanie do WBH następujących informacji: miejsca i okoliczności powstania pieśni, dokładnego tekstu”.

„Że jednak posiadam zbyt słabą pamięć muzyczną, a melodia tego marsza wydała mi się bardzo zawiła, nie mogłem jej opanować pamięciowo, więc wszelkie usiłowania w tym kierunku, przed nauczeniem melodii, uznałem za bezcelowe. Z wiosną zostałem odkomenderowany na tak zwaną »Jagdkompanię« pod Serchów i straciłem bezpośredni kontakt z Brygadą. Dopiero w lecie 1916 roku na pozycjach na Reducie (Kostiuchnówka ) Zielan odwiedził mnie specjalnie, nalegając o ułożenie słów, które chciał zamieścić w »Zuchowatym« (gazeta Legionowa). Jednakowoż, wkrótce po tej rozmowie nastąpił okres walk o Polską Górę, odwrót pod Stochód, co realizację tej myśli uniemożliwiało. Później wypadki potoczyły się w szybkim tempie. Miryn – dymisja Komendanta, Baranowicze – akt 5 listopada, Pułtusk, Różan, Zegrze, okres »przysięgi« – pożegnania Szczypiorniaków”

„Kończyła się rycerska epopeja legionowa. Chodziło już nie o żołnierską, beztroską piosenkę marszową, ale o zachowanie tradycji i przekazanie jej w formie nastrojowej pieśni. I wówczas dopiero odczułem w całej formie, jak bardzo melodia ta zrosła się z naszym losem. Tyle, że nie miałem pamięci muzycznej, nadal nie umiałem jej opanować. Posłyszawszy to, kolega »Zielan« zaprowadził mnie na kwaterę kolegi Władysława Kozakiewicza. Władek był chory na malarię i osłabiony gorączką leżał na podłodze na sienniku. Usiadłem obok niego, a on zdjął skrzypce ze ściany i grał, i grał. W ten sposób złapałem melodię, nasłuchawszy się przy okazji o muzycznych trioletach. Mogłem ją samodzielnie nucić, fałszując co prawda pojedyncze tony, lecz z bezwzględną wiernością rytmiczną. No i rozstaliśmy się. Potem los rzucił mnie do południowego Tyrolu. Jeszcze w drodze z Wiednia do Trydentu, przy niekończącej się puli preferansa, kolega Alojzy Gluth-Nowowiejski i inni powtórzyli lekcję muzyki. Grozili zemstą wszystkich bogów, jeżeli słów do niej nie ułożę”

„Jeszcze ostatnie zejście do wąwozu na ostatnią lampkę wina w Trattorii di Rocketa, jeszcze po drodze nucona przez zaciśnięte zęby melodia ulubionego marsza”

„W południowym Tyrolu, na nowym San Domingo, zapomniani czy na banicję skazani przez własne społeczeństwo, niezrozumiani od początku, opuszczeni do końca. Z uczuciem pustki i szalonej goryczy w piersiach, dzierżyliśmy sztandar niepodległości, sztandar walki”.

„To właśnie pod wpływem bolesnych uczuć wywołanych tymi wieściami w mej duszy zrodziły się słowa, które ułożyłem pod melodię znanego marsza w pierwsze dwie zwrotki i refren dzisiejszej pieśni »My Pierwsza Brygada«”

„Legiony to – żebracza nuta

Bo są rozbite, skończył się ich „sen o szpadzie”. Żołnierze są rozproszeni w różnych formacjach austriackich, a część z nich zamknięto za drutami obozów: w Szczypiornie, Wörl, Beniaminów, częściowo po więzieniach austriackich i niemieckich, a część, by uniknąć takiego losu, jest na tułaczce, w nędzy, zapomnieniu. Ich Komendanta zamknięto w magdeburskim więzieniu.

Legiony to – ofiarny stos

Bo przecież te Legiony spełniły swój obowiązek wobec Narodu, bo poświęciły się całkowicie i bez reszty na ołtarzu Ojczyzny.

Legiony to – żołnierska buta

Bo mimo wszelkich przeciwności, mimo klęski i rozbicia, mimo utraty wszystkich wiar, nie załamały się psychicznie lecz kpiły z Austriaków, imponowały Niemcom, wysoko nosiły głowy, wyniosłą i dumną zachowały postawę.

Legiony to – straceńców los

Bo nie pójdą na kompromisy z własnym sumieniem, nie dadzą się złamać moralne, nie będą szukały łatwej kariery, raczej do ostatniego wyginą z odwagą straceńców.

Ale czy cała jednostka? Nie. To tylko:

My Pierwsza Brygada, Strzelecka gromada

Bo „Pierwsza Brygada” to tylko nazwa, którą przyjęliśmy, początkowo z żalem, a potem pogodziliśmy się z nią dla dobra ogółu. Dziś, gdy wszystko skończone, należy przypomnieć, że »My« – to dawne Związki i Drużyny Strzeleckie. Gdy śpiewaliśmy »Hej Strzelcy wraz« i »Naprzód Drużyno Strzelecka« w czasie odwrotu z Kielc, Niemcy ze zdumieniem, podziwem i lękiem komentowali: »Die Strzelzen singen«”.

Właśnie „My” zrobiliśmy coś, czego większość nie zrozumiała, wyparła się nas. Potępiano legionistów od początku. Pewna część społeczeństwa twierdziła, że my to warchoły, szkodnicy, zbrodniarze, bandyci lub delikatniej: wariaci i młodzi zapaleńcy.

Na stos
Rzuciliśmy swój życia los
Na stos! Na stos!

W czasie pobytu w Królestwie miewaliśmy wrażenie, że być może w przyszłości te same grupy społeczeństwa będą się nami chlubić, będą na naszą cześć wznosić toasty z nieodzowną patriotyczną łezką. Cóż z tego?

Nie trzeba nam od was uznania
Ni waszych mów, ni waszych łez

Po trzech latach walki, mówimy:

Skończyły się dni kołatania
Do waszych serc… jeb… was pies!”.

Wymienił też kto jako pierwszy wykonał te słowa, napisane przez niego na przełomie września i października 1917 r.

„Wtedy, korzystając z ostatnich dni względnej swobody, udaliśmy się we czterech: z Julianem Grudzińskim, Józefem Gawlikiem i Leżeniem Ignacym do sąsiedniej miejscowości Tasulo. Odwiedziliśmy kolegów z drugiej kompanii, porucznika Stanisława Skwarczyńskiego ps. »Mały«”

„Jakiś czas potem, w niedzielę, udałem się do miejscowości Terlago, pod Trydentem, gdzie znajdowała się grupa kpt. Józefa Olszyny Wilczyńskiego, obejmująca pozostałe dwie kompanie naszego batalionu”

„A wraz z nimi wyrosła Pieśń. Wybuchła jak wulkan. Przeszła po całej Polsce jak burza. Płomieniem objęła cały kraj, płomieniem rozpaliła serca. Stała się fanfarą zwycięstwa, stała się pieśnią sztandarową obozu, stała się niejako skrótem historycznym, niejako symbolem ideologii legionowej. Żyła własnym życiem. Bogaciła się o co raz nowe zwrotki, rozrastała w ci raz to inne przeróbki. I była pieśnią bezimienną, niby nowa Marsylianka. Byłą pieśnią wszystkich i niczyją, bo od czasów Marsylianki była pierwszym tego rodzaju zjawiskiem”

Umieliśmy w ogień zapału
Młodzieńczych wiar rozniecić skry
Nieść życie swe dla ideału
I swoją krew i marzeń sny!

„Pomyślałem sobie, że widocznie moja praca przetrwała i żyje, skoro trafiła do repertuaru wędrownego grajka”

„Chciałem by miała charakter bezimienny. By stała się własnością ogółu. Śpiewana przez maszerujące oddziały, śpiewana we wszystkich lokalach przy wszystkich okolicznościach, zarówno w momentach podniosłych nastrojów, jak i przy wesołej zabawie”

„Wszędzie, gdzie się tylko pokazałem, koledzy bardzo często osobiście mi nawet nieznani, obnosili mnie z entuzjazmem na rękach, jako autora. Mnie samego oszołomiła ta niespodziewana, bajeczna kariera. W Sandomierzu, Opatowie, Radomiu, Kielcach, a nawet Warszawie zdarzało się niejednokrotnie, że wchodząc do restauracji sam na skromny obiad, lub w towarzystwie kolegów na chwilę wieczornej rozrywki, byłem witany entuzjastycznymi krzykami, obnoszony na rękach, zapraszany do stolików, honorowany, fetowany. Zacząłem chodzić sam, szukać lokali skromniejszych, gdzieby mnie nikt nie znał i znowu, niejednokrotnie, zaledwie zdążyłem zdjąć płaszcz, orkiestra przerywała swój program i witała mnie melodią najpopularniejszej wówczas pieśni. Byłem oczarowany, upojony, szczęśliwy. Moja ambicja autorska była całkowicie nasycona. A jednak nie byłem zadowolony. Moja duma autorska pragnęła czegoś więcej. Unikałem tłumnych lokali, chodziłem po maleńkich cichych kawiarenkach. Zapragnąłem, by o mnie zapomniano. Zapragnąłem, by utwór żył własnym, oderwanym ode mnie życiem. Zapragnąłem, by pozostała jedynie ukochaniem ogółu, czystym wyrazem uczuć zbiorowych. By była potrzebą serc, odruchem uczuć, o którego autorstwo nikt nie pyta, chyba jeno nieliczni badacze. Chciałem, by moje nazwisko znalazło się nie na ustach tłumu, a jeno na pożółkłych kartach, przyprószonych pyłem foliałów historycznych”

„I dość! Na kolejnym zjeździe w 1923 roku we Lwowie, zdołałem uniknąć miejsc, gdzie owacja była możliwa”

„Ja i legioniści postąpiliśmy w te czasy, gdy potop wojny zalewać zaczął naszą ziemię, inaczej niż wszyscy Polacy”.

„Dziękuję panom za tę najdumniejszą pieśń, którą kiedykolwiek Polska stworzyła”.

Dzisiaj już my, jednością silni,
Tworzymy Polskę – przodków mit,
Że wy w tej pracy nie dość pilni,
Zostanie wam potomnych wstyd.

„Sercem moim targnął ból i poczucie nagłej, a nie zasłużonej krzywdy. Chciałem bronić swych praw, żądać wyjaśnień, walczyć. Wyciągnięte pożądliwie po laury autorskie ręce pana Biernackiego niosły na swych palcach zarazki śmierci (…) Pieśń żyjącą swym własnym, niezależnym życiem zabito, czyniąc z niej przedmiot przyziemnego sporu. Przedmiot żaru małostkowych ambicji”

„Piękny mit bezimiennej pieśni został rozwiany, jak zaś miałem w oczach ukochanego Wodza stać się plagiatorem, człowiekiem strojącym się w cudze pióra”

„Wkrótce potem spotkałem majora dr Kazimierza Świtalskiego i poruszyłem z nim tą kwestię, na co tenże oświadczył mi, że z polecenia Marszałka ma wyjaśnić kwestię autorstwa pieśni. Postanowił zwołać sąd polubowny”

„Przedłożyłem genezę pieśni i nazwiska świadków, a pan Biernacki oświadczył, że ze swej strony takież same dowody przedłoży na następnej konferencji za dwa dni. Ograniczył się jedynie do gołosłownego twierdzenia, iż to on jest autorem. Na kolejnej miał przedstawić świadków”

„Po odczytaniu tego listu pan major Świtalski oświadczył mi, że dla niego nie ulega wątpliwości iż autorem słów jestem ja. Jednocześnie zaznaczył, że w momencie obecnym uważa za niewskazane publiczne roztrząsanie sporu, gdyż poniżałoby ono autorytet całego obozu oraz wpłynęło ujemnie na symboliczne znaczenie, jakie pieśń ta posiadała”

„Na tej konferencji genezę powstania słów przedstawił pan Hałaciński i ja, przy czym wyjaśniło się od razu, że spór istnieje tylko co do dwóch najwcześniej powstałych zwrotek i refrenu, których powstanie p. Hałaciński podawał wówczas na miesiąc grudzień 1917 roku, a ja zaś na miesiąc lipiec tegoż roku. Zaznaczyć przy tym należy, że jedynie pierwsza zwrotka była identyczna zarówno w interpretacji p. Hałacińskiego jak i mojej, natomiast druga zwrotka i refren różniły się nieznacznie. Do dalszych zwrotek przytaczanych przeze mnie i przez p. Hałacińskiego nie było sporu, gdyż były one zupełnie różne treścią i duchem. Na tej pierwszej konferencji ustalono rzeczywiście, że po pewnym czasie odbędzie się druga konferencja na której p. Hałaciński i ja mieliśmy przedstawić dowody. Na drugi dzień zgłosiłem się do pana majora Świtalskiego z prośbą o dostarczenie mi na piśmie, co z tekstu ogłoszonego drukiem i podpisanego przeze mnie uważa pan Hałaciński za swoje, ponieważ na pierwszej konferencji nie zostałem co do tego ostatecznie zorientowany. Pan major Świtalski kategorycznie odrzucił moją prośbę, wówczas oświadczyłem, że wczorajszą konferencję będę uważał za niebyłą dotąd, dopóki tego dokumentu na piśmie nie dostanę. Na zakończenie oświadczył mi, że wobec mego stanowiska zrzeka się misji powierzonej mu przez pana Marszałka, a żądanie moje zakomunikuje p. Hałacińskiemu, od którego jednak nic nie otrzymałem. Czy może stanowisko potwierdziłem pisemnie, nie pamiętam, możliwe jednak, że tak było”

„Konferencja dała rezultat tylko częściowy, a mianowicie pan Świtalski oświadczył mi, że nie może wprawdzie rozstrzygnąć sprawy w sposób formalny, jednakowoż jest przekonany o słuszności moich dowodzeń i że zamelduje o tym Komendantowi. O panu Tadeuszu Biernackim byłem podówczas jak najgorszego mniemania i nosiłem się z zamiarem spowodowania między nim, a mną sprawy honorowej, na której tle musiałaby się całkowicie wyjaśnić sprawa autorstwa. Powstrzymały mnie od tego kroku tylko poczucie solidarności legionowej i obawa, by małostkowością sporu nie obniżyć godności i tego symbolicznego znaczenia, jakie pieśń już podówczas posiadała, niezależnie od tej czy innej osoby autora”

Potrafim znów dla potomności
Ostatki swych poświęcić dni
Wśród fałszów siać siew szlachetności
Miazgą swych ciał, żarem swej krwi!

„Uważałem, że byłaby to profanacja pieśni. Musiało bowiem doprowadzić do odarcia jej z resztek promieni sławy na rzecz taniego rozgłosu. Szukałem innej możliwości”

„Przypisywano autorstwo śp. Gustawowi Daniłowskiemu, śp Stanisławowi Ratoldowi, pieśniarzowi, który rozsławił ją w Polsce, przypisywano ją Juliuszowi Kaden-Bandrowskiemu i wielu, wielu innym. Nadmienia, że Kozar Słobódzki, mimo zwróconej mu uwagi, nie uznał za stosowne sprostować pomyłki, wynikłej podczas bankietu na Zamku Królewskim w Warszawie”.

„Ponieważ żyją świadkowie wydarzeń wzywam następujące osoby z 5. Pułku Piechoty Legionów do wypowiedzenia się w sprawie. Są to: generał brygady Józef Olczyna-Wilczyński, płk Stanisław Skwarczyński, ppłk Alojzy Gluth Nowowiejski, major Julian Grudziński, major Zdzisław Ryszanek, kpt Wilhelm Wilczyński, kpt Wilhelm Krzyżanowski, kpt Stefan Zielan- Zieliński”.

„sprawiedliwość wymaga w przededniu Dziesięciolecia ustalenia raz na zawsze autorstwa tekstu, przede wszystkim dwu pierwszych zwrotek, z których drugiej wiersz czwarty, śpiewa się obecnie: »Do waszych dusz, do waszych kies!«”.

„Ponieważ z okazji dziesięciolecia niepodległości ponowiła się w prasie dyskusja na temat autorstwa słów pieśni, ogłosiłem w marcu 1929 roku broszurę, która została wręczona Marszałkowi Piłsudskiemu. Uważałem i uważam, że w ten sposób sprawa z mojej strony została całkowicie wyjaśniona i wyczerpana”

„Ściślej w nocy z 17 na 18 lipca, w czasie przejazdu z Modlina do obozu jeńców w Szczypiornie. Świadkami tworzenia przeze mnie dwóch pierwszych zwrotek i refrenu byli m.in. śp. Lucjan Szulc, śp. Józef Maciejewski, śp. Stanisław Wojtkiewicz i Tomasz Ciechański, obecnie porucznik rezerwy magistratu miasta Suraż”

„Już skończył się czas kołatania, do waszych serc, do waszych kies”.

„Wszystkie szczegóły poruszane w pytaniach są w mojej broszurce pt. »My Pierwsza Brygada – powstanie i historia pieśni«”

„Dzisiaj od dnia powstania pieśni minęło już lat 20, a od chwili zaistnienia sporu pomiędzy mną a Tadeuszem Biernackim trzynaście. To wystarczający okres czasu, by do sprawy podejść w sposób obiektywny i beznamiętny. Co się zaś mnie tyczy, nawet bezosobowy. Cieszę się, że do sprawy powrócono, a skierowane do mnie pismo zawiera zwrot początkowy: »w związku z ustaleniem«. Nasuwa to przypuszczenie, że sprawa jest przesądzona, a przesłanie mi protokołu Tadeusza Biernackiego, celem wypowiedzenia się, jest tylko aktem kurtuazji pod moim adresem. Jeżeli tak jest w istocie i jeżeli orzeczenie WBH będzie korzystne dla Tadeusza Biernackiego, mnie osobiście to już nie boli i nie będzie bolało więcej, niż jakikolwiek inny fałsz historyczny, których my, legioniści możemy obserwować sporo. W przesłanym mi przez WBH odpisie protokołu uderzają mnie następujące nieścisłości. Tadeusz Biernacki przyznaje na stronie drugiej, że spór dotyczył tylko dwóch pierwszych zwrotek, których treść znał dokładnie zarówno w mojej, jak i swojej interpretacji. Natomiast na stronie czwartej twierdzi, że przedstawił Kazimierzowi Świtalskiemu żądanie doręczenia mu tekstu moich dwóch zwrotek, a odmowę tego uznał za wystarczający powód do zerwania konferencji. O żądaniu pana Biernackiego nic mi nie wiadomo od początku aż do obecnej chwili. Jestem przekonany, że pan Biernacki wycofał się z konferencji jedynie z braku dowodów na obronę swej tezy i celem uniknięcia ostatecznej kompromitacji. Nie podaje również p. Tadeusz Biernacki, ile razy i przez kogo była pieśń ta śpiewana w obozie jeńców w Szczypiornie, ani w ogóle kto i gdzie ją śpiewał, lub choćby tylko znał, w okresie czasu między 18 lipca, a początkiem października 1917 roku”

„Odważyłem się zapytać panią Elżbietę, w jakich okolicznościach jej mąż, ppłk. dypl. Z. Andrzejowski, sformułował przed laty werdykt rozstrzygający o autorstwie słów »Marsza pierwszej Brygady«. Pani Elżbieta zapamiętała jego prywatną opinię – i całą trudność sytuacji eksperta, w jakiej się znajdował. Otóż był przekonany co do pierwszeństwa jednego z dwóch pretendentów. W tym momencie wymieniłem oba nazwiska, podając je w kolejności alfabetycznej: Biernacki, Hałaciński. Pani Andrzejowska zareagowała natychmiast: – To był na pewno Hałaciński!”.

„Ppłk. dypl. Zygmuntowi Andrzejowskiemu nie udało się przezwyciężyć oporu tzw. czynników decyzyjnych w Wojsku Polskim. Płk. dypl. Tadeusz Biernacki miał wielu przyjaciół. W tej sytuacji werdykt poprzedzający tekst pieśni w tomie trzecim „Wojennej pieśni polskiej” jest rozwiązaniem kompromisowym. Jako pierwszy z autorów został przez Andrzejowskiego wskazany Hałaciński, jako drugi Biernacki. Musimy na tym poprzestać”

„Niezależnie bowiem od dwóch autorów, 3 kwietnia 1938 roku we Lwowie pojawił się artykuł na ten temat Karola Ziarskiego. Pisał, że w II Brygadzie Legionów Polskich na froncie bukowińsko-besarabskim znany był anonimowy utwór śpiewany na melodię rewolucyjnej pieśni Dni naszej żyzni. Jego autorem mógł być Ludwik Hawalewicz, lwowski poeta, który poległ pod Jastkowem. Wiersz zaczynał się:

Legiony to są Termopile
Legiony to zza świata śpiew
Zejdzie słońce choćby na mogile
Gdy za Polskę przelejem krew

Jeśli więc nie chcemy uznać Biernackiego za hochsztaplera, trzeba przyjąć, że zalążek Pierwszej Brygady istniał już wcześniej i że był nim zapewne wspominany przez Zientarskiego tekst z 1915 roku. (…) Z nawiązania do tego pierwowzoru nie musieli obaj autorzy zdawać sobie sprawy”