17 września 1939 r. wojska Związku Sowieckiego wkroczyły na wschodnie tereny II Rzeczypospolitej. Rozpoczęły się masowe prześladowania ludności. Jedną z grup, która padła ofiarą Sowietów, było duchowieństwo greckokatolickie. Pod nadzór nowych władz trafił m.in. biskup stanisławowski, Grzegorz Chomyszyn, który był inicjatorem powstania kilku ukraińskich organizacji i partii o profilu chrześcijańskim, działających we wschodnich województwach II RP od 1925 r. (Ukraińska Partia Chrześcijańska, Ukraińska Katolicka Partia Ludowa oraz Ukraińska Odnowa Ludowa).
Hryhorij Chomyszyn w 1904 r., kiedy został mianowany biskupem stanisławowskim. Źródło: „Nowa Zoria”, nr 1 z 28 IV 1935 r., Biblioteka Narodowa
Wizje stanisławowskiego biskupa
Sam biskup przewidywał tragiczne wydarzenia, końca lat trzydziestych już na początku 1939 r., o czym wspominał jednemu ze znajomych profesorów:
„Miałem przedwczoraj widzenie i wiem, że rok ten rozpocznie się serią tragicznych lat w naszej historii. Wczesną jesienią przyjdą tutaj bolszewicy. Wielu z naszych ludzi pójdzie na tułaczkę daleko w strasznych warunkach państwa sowieckiego”.
W 1941 r. biskup miał kolejną wizję, w której mówił także o działaniach Niemców, ale opisywał też przyszłe ciężkie losy Ukraińców pod władzą bolszewików.
„Dzieje, które zaczną się w tym roku będą początkiem naszego cierpienia pod władzą hitlerowską, a ich okrucieństwo będzie w dalszych latach wzrastać. Jednak niezwykle trudny czas przyjdzie dla naszego narodu wraz z drugim nadejściem bolszewików”.
Duchowny zdawał sobie też sprawę z tego, że sam padnie ofiarą Sowietów i zginie w więzieniu, jak mówił: „nie tutaj w Stanisławowie, ale gdzieś indziej”.
Aresztowanie i zarzuty
Po raz pierwszy bp Chomyszyn został zatrzymany jeszcze w 1939 r., trwało to jednak krótko, a duchowny został szybko zwolniony. Kolejne aresztowanie miało miejsce w kwietniu 1945 r. i zakończyło się dla biskupa tragicznie.
Konfrontacja z Sowietami była brutalna. Potwierdzają to opisy wyglądu Grzegorza Chomyszyna w tamtym momencie – na jego twarzy malował się bowiem obraz „udręczonego człowieka i widać na niej było ślady krwi”. Umieszczono go w więzieniu łukianowskim, w Kijowie.
Decyzja o jego zatrzymaniu zapadła pod koniec marca tego roku. Konfrontacja z Sowietami była brutalna. Potwierdzają to opisy wyglądu Grzegorza Chomyszyna w tamtym momencie – na jego twarzy malował się bowiem obraz „udręczonego człowieka i widać na niej było ślady krwi”. Umieszczono go w więzieniu łukianowskim, w Kijowie.
Duchowny oskarżony został m.in. o: propagandę antysowiecką, wspieranie działań niemieckich, szpiegostwo na rzecz Watykanu, prowadzenie polityki propolskiej, wzmacnianie Cerkwi greckokatolickiej na „ziemiach zachodnioukraińskich” (a więc II RP), a także nacjonalizm. Ostatni z wymienionych zarzutów był wyjątkowo nietrafny, a przede wszystkim – niesprawiedliwy, choć nie o to przecież chodziło Sowietom.
Biskup konsekwentnie krytykował wszelkie radykalne poglądy i nie akceptował faktu rozwoju nacjonalizmu wśród jego rodaków żyjących w Galicji Wschodniej.
Co warto podkreślenia, biskup stanisławowski konsekwentnie krytykował wszelkie radykalne poglądy i przede wszystkim nie akceptował faktu rozwoju nacjonalizmu wśród jego rodaków żyjących w Galicji Wschodniej. Wielokrotnie wypowiadał się ten temat obserwując trudne relacje polsko-ukraińskie na tym terenie. Zamiast ideologii propagowanej przez ukraińskich nacjonalistów, proponował wiernym działalność w ugrupowaniach opartych o wartości chrześcijańskie. Tym bardziej zatem okrutny wydaje się kolejny zarzut – zachęcania przez niego młodzieży do wstępowania do OUN i UPA. Bezzasadność wysuwanych oskarżeń ukazywały np. liczne listy pasterskie, w których sprzeciwiał się nacjonalizmowi i terrorowi, z których ww. organizacje były znane.
Karta tytułowa teczki NKWD
Przesłuchania i śmierć
Pierwsze przesłuchanie duchownego w 1945 r. odbyło się 21 kwietnia. Kolejne odbywały się do 11 września 1945 r. i sporządzono z nich 36 protokołów. Zazwyczaj prowadzono je nocami, co dodatkowo osłabiało siedemdziesięcioośmioletniego wówczas bp. Chomyszyna. Najdłuższe z nich trwało 11 godzin. Częstotliwość ciężkich przesłuchań była duża. Przykładowo, w ciągu niecałego miesiąca przeprowadzono ich dziewięć.
Pomimo, iż 16 października 1945 r. zakończył się jego areszt, to uwięzienie Grzegorza Chomyszyna przedłużało się, a stan jego zdrowia, wskutek represji prowadzonych przez Sowietów i życia w trudnych warunkach więziennych, bardzo się pogarszał. 21 grudnia 1945 r. zdecydowano o umieszczeniu duchownego w szpitalu. Zmarł kilka dni później, 28 grudnia.
Hryhorij Chomyszyn w 1935 r., po trzydziestu latach posługi biskupiej. Źródło: „Nowa Zoria” z 28 IV 1935 r., Biblioteka Narodowa
