Po wybuchu II wojny światowej ks. Wyszyński – z powodu obaw, że zostanie aresztowany przez gestapo – na polecenie bp. Michała Kozala opuścił Włocławek. Przez krótki czas ukrywał się w Warszawie u swej siostry Anastazji Sułek, a następnie u ojca we wsi Wrociszew k. Warki. W lipcu 1940 r. musiał szukać nowego schronienia.
Kapelan Wyszyński
Został kapelanem dzieci i zakonnic ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża pracujących w Zakładzie dla Niewidomych w Laskach pod Warszawą.
Po wybuchu II wojny światowej ks. Wyszyński – z powodu obaw, że zostanie aresztowany przez gestapo – na polecenie bp. Michała Kozala opuścił Włocławek. Przez krótki czas ukrywał się w Warszawie u swej siostry Anastazji Sułek, a następnie u ojca we wsi Wrociszew k. Warki.
W tym czasie ośrodek został ewakuowany; jego pensjonariusze znaleźli bezpieczną przystań w należącym do Zamoyskich majątku w Kozłówce na Lubelszczyźnie, a następnie w Żułowie. Do końca sierpnia 1941 r., występując pod pseudonimem „Okoński”, ks. Wyszyński pełnił posługę duszpasterską nie tylko wobec ociemniałych pensjonariuszy, lecz także wobec rodziny Zamoyskich oraz przygarniętych przez nich innych arystokratów i przedstawicieli inteligencji, pracowników folwarcznych, jak również żołnierzy Związku Walki Zbrojnej. Uczestniczył ponadto w tajnym nauczaniu na poziomie szkół średnich1.
Znów obawiając się aresztowania, opuścił Kozłówkę. Wyjechał do Zakopanego, gdzie zamieszkał w klasztorze Sióstr Urszulanek na Jaszczurówce. Został tam przypadkowo zatrzymany przez gestapo, ale nie rozpoznano go i zwolniono. Pod koniec października 1941 r. wyjechał do Żułowa, a w czerwcu 1942 r. przybył do Lasek, gdzie zastąpił ks. Jana Zieję na stanowisku kapelana Zakładu dla Niewidomych. Pozostał tam do zakończenia działań wojennych2.
W Laskach ks. Wyszyński działał pod pseudonimem „Siostra Cecylia”. Zaangażował się wówczas w konspiracyjną oświatę w Warszawie. Był kierownikiem Zespołu Wykładów w Zakresie Wychowania Społecznego Katolickiej Pedagogiki Szkolnej i członkiem Tajnej Komisji Projektowania Kodeksu Pracy.
W Laskach ks. Wyszyński działał pod pseudonimem „Siostra Cecylia”. Zaangażował się wówczas w konspiracyjną oświatę w Warszawie. Był kierownikiem Zespołu Wykładów w Zakresie Wychowania Społecznego Katolickiej Pedagogiki Szkolnej i członkiem Tajnej Komisji Projektowania Kodeksu Pracy. Prowadził wykłady z zakresu katolickiej etyki społecznej, pedagogiki katolickiej i katechetyki, teologii biblijnej i eklezjologii, a także głosił rekolekcje, prowadził konferencje i dni skupienia. W kazaniach zachęcał do pomocy Żydom3.
W marcu 1943 r. został kapelanem w VIII Rejonie okalającego Warszawę Obwodu AK „Obroża”, wchodzącego w skład Okręgu Warszawskiego AK. Przyjął pseudonim „Radwan III”. W czasie Powstania Warszawskiego i walk Zgrupowania AK „Kampinos” pełnił służbę duszpasterską i łącznikową m.in. przy powstańczym szpitalu polowym w Laskach. Nie tylko niósł pomoc duchową, lecz także opiekował się rannymi i udzielał rozgrzeszenia umierającym4.
Kaplica Matki Bożej Anielskiej w zakładzie dla dzieci niewidomych w Laskach, 1942 r.; ks. Stefan Wyszyński odprawiał tu Mszę św., a często także w piwnicy pod domem św. Franciszka, gdzie ukrywano Najświętszy Sakrament (fot. Archiwum Sióstr Franciszkanek w Laskach)
Przyjaciel weteranów
Wojenna przeszłość i posługa wśród żołnierzy AK wpłynęły na jego pozytywny stosunek do środowisk poakowskich. Po przemianach społeczno-politycznych Października ’56 Kościół katolicki stał się ostoją dla weteranów Polski Walczącej. Zachował on – mimo represji stalinowskich oraz późniejszej stałej kontroli ze strony aparatu bezpieczeństwa, władz politycznych i administracyjnych PRL – daleko idącą niezależność. Był wspólnotą ludzi wolnych, która sprzyjała rozwijającemu się niezależnemu ruchowi kombatanckiemu.
W marcu 1943 r. został kapelanem w VIII Rejonie okalającego Warszawę Obwodu AK „Obroża”, wchodzącego w skład Okręgu Warszawskiego AK. Przyjął pseudonim „Radwan III”. W czasie Powstania Warszawskiego i walk Zgrupowania AK „Kampinos” pełnił służbę duszpasterską i łącznikową m.in. przy powstańczym szpitalu polowym w Laskach.
Weterani ze środowisk niepodległościowych pierwszy raz licznie zebrali się w dniach 17–18 maja 1975 r. na Jasnej Górze. W 31. rocznicę bitwy o Monte Cassino i 30. rocznicę zakończenia II wojny światowej do Częstochowy zjechali legioniści, powstańcy śląscy i wielkopolscy, żołnierze września 1939 r., AK, 2. Korpusu Polskiego, a nawet 1. Armii Wojska Polskiego. W jasnogórskim klasztorze pojawiło się wówczas wiele wybitnych osobistości związanych z wojskiem II Rzeczypospolitej. Wśród nich byli generałowie Roman Abraham, Mieczysław Boruta-Spiechowicz, Jan Kąkolewski, Ludwik Czyżewski i Konrad Strzelczyk, pułkownicy Tadeusz Bielewicz i Aleksander Nowaczyński, a także kapłani – ks. gen. Bernard Witucki, o. płk Adam Franciszek Studziński OP oraz ks. ppłk Walenty Ślusarczyk. Do uczestników pielgrzymki ks. kard. Wyszyński skierował specjalny list pasterski.
Rok później, w pierwszym roku obchodów jubileuszu sześćsetlecia częstochowskiego klasztoru, w pielgrzymce żołnierzy Wojska Polskiego na Jasną Górę wzięli już udział dostojnicy Kościoła – prymas Wyszyński oraz metropolita krakowski kard. Karol Wojtyła. Wówczas to generałowie Wojska Polskiego złożyli jako votum swoje najważniejsze odznaczenia – Ordery Wojenne Virtuti Militari.
Kopia Cudownego Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w Płaszczu Hetmańskim, złożonym z orderów
Podczas tych uroczystości, 3 maja 1976 r., zostały po raz pierwszy wręczone medale Pro Fide et Patria (Za Wiarę i Ojczyznę). Odznaczenia te, ustanowione przez najstarszych żyjących w kraju dowódców Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, zostały przyznane ówczesnemu papieżowi Pawłowi VI oraz obecnym na uroczystościach kardynałom Wyszyńskiemu i Wojtyle.
Tablica upamiętniająca partyzanckich kapelanów Grupy Kampinos na cmentarzu wojskowym w Wierszach (fot. https://naszelomianki.pl)
Kombatanckie pielgrzymki cieszyły się wsparciem Prymasa także w kolejnych latach. W 1977 r. weterani zdecydowali się złożyć na Jasnej Górze jako votum Płaszcz Hetmański wykuty w miedzi i ozdobiony odznakami pułkowymi polskich formacji wojskowych z lat 1914–1945. Przed pielgrzymką, 18 maja 1977 r., kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w Płaszczu Hetmańskim w swojej domowej kaplicy w Warszawie osobiście poświęcił kard. Wyszyński. W uroczystości asystowała mu dziesięcioosobowa delegacja weteranów reprezentujących różne formacje podziemia.
Poświęcenie Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w Płaszczu Hetmańskim przez Prymasa Polski ks. kardynała Stefana Wyszyńskiego 18 maja 1977 r. w kaplicy przy ul. Miodowej (fot. „Niepodległość i Pamięć” 1998 nr 2)
Tekst pochodzi z numeru 6/2020 „Biuletynu IPN”
1 Szerzej: R. Łatka, B. Mackiewicz, ks. D. Zamiatała, Prymas Stefan Wyszyński. Biografia, Warszawa 2020, s. 27.
2 Ibidem, s. 28.
3 Ibidem.
4 AAN, Akta Mieczysława Boruty-Spiechowicza, sygn. 25, Stwierdzenie przebiegu służby w AK [ks. kard. S. Wyszyńskiego], Warszawa, 1 VII 1968 r. (fotokopia), b.p.
