Czy do stworzenia symbolu potrzebne są setki lat tradycji? Czy współcześnie nie tworzymy nowych symboli, znaków identyfikujących przeszłość?
W naszej świadomości funkcjonuje wiele innych znaków i symboli narodowych odnoszących się do konkretnych wydarzeń historycznych. Wśród nich są symbole wielkich polskich zwycięstw, ale także narodowej żałoby.
Symbol Katynia
Zbrodnia katyńska jest jednym z najtragiczniejszych wydarzeń XX wieku w historii Polski. Symbolem zbrodni katyńskiej dzięki akcji edukacyjnej zapoczątkowanej przez Narodowe Centrum Kultury i przy współpracy IPN stał się guzik z wojskowego munduru. Przedmiot ten symbolizuje 22 tysiące żołnierzy, policjantów, strażników granicznych, lekarzy, adwokatów, sędziów, pisarzy, sportowców zgładzonych w 1940 r. przez sowietów. W zbiorach Muzeum Katyńskiego są setki tysięcy guzików z różnego rodzaju mundurów. Na każdym z nich na zewnętrznej stornie jest polski orzeł. Być może dlatego w pewien naturalny sposób stał się on symbolem ofiar tej tragedii. W zbiorach Muzeum równie liczne co guziki są klucze od domów, pracy, drzwi, których nigdy już nie otworzyli. Zamknięci w obozach jenieckich w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz w więzieniach zachodniej Białorusi i Ukrainy myślami byli z rodzinami. Nadzieja na powrót do domu umierała jako ostatnia.
Symbol Rzezi Wołyńskiej
W okresie od lutego 1943 r. do lutego 1945 r. na Wołyniu i Galicji Wschodniej odziały UPA zamordowały ok. 60 tys. Polaków mężczyzn, kobiet i dzieci. Kulminacja zbrodni nastąpiła w lecie 1943 roku. Za pierwszy masowy mord rzezi wołyńskiej uznaje się masakrę, jakiej dokonały odziały UPA 9 lutego 1943 r. w polskiej kolonii Parośla Pierwsza (gm. Antonówka, powiat sarneński). 11 lipca 1943 r. Ukraińcy zaatakowali 99 polskich miejscowości, głównie w powiatach horochowskim i włodzimierskim. Wydarzenia te przeszły do historii jako Krwawa Niedziela. W 2016 r. Sejm ustanowił w tym dniu Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej.
Delikatny, błękitny kwiat lnu stał się symbolem tej zbrodni. Len kwitnie niezwykle krótko, zazwyczaj pół dnia. Krótkie też było życie wielu tysięcy ofiar. Len był surowcem powszechnie wykorzystywany na wiele sposobów na Kresach, szczególnie na Wołyniu.
Symbol Operacji Polskiej
Przez lata wiedza o tzw. Operacji Polskiej NKWD przeprowadzonej w latach 1937-1938 była bardzo znikoma, a pamięć o ofiarach przez lata komunizmu skutecznie zacierana. Szacuje się, że w okresie tzw. wielkiego terroru w ZSRS Stalin wymordował ponad 111 tys. Polaków. Kolejne 100 tys. osób deportowano na Syberię i do Kazachstanu. Operacja polska NKWD była jedną z tzw. operacji narodowościowych NKWD, które wymierzono w przedstawicieli innych narodów i grup etnicznych zamieszkujących ZSRS. Polacy stanowili 44,9% ofiar wszystkich operacji narodowościowych NKWD. Po dziś dzień wielu z zamordowanych leży w bezimiennych grobach, pozbawionych krzyża gdzieś daleko na wschodzie.
Jedno z takich miejsc, które związane jest z ofiarami zbrodni NKWD, leży niedaleko Mińska. Kuropaty są jednym spośród co najmniej ośmiu miejsc masowych egzekucji dokonywanych przez NKWD na terenie stolicy Białorusi. Okoliczni mieszkańcy i Polacy zamieszkujący dawne Kresy nie mając gdzie opłakać swoich bliskich przyjeżdżali do tego miejsca i zostawiali ikony, zapisane tabliczki oraz drewniane krzyże. W ten sposób powstawał cmentarz, a brzozowy krzyż, którego brakuje wielu mogiłach naszych rodaków pomordowanych na wschodzie, stał się symbolem Operacji Polskiej NKWD.
Symbol Cudu nad Wisłą
Dzięki wierze w niepodległą ojczyznę, sile i determinacji całego społeczeństwa oraz odwadze bohaterów udało się obronić świat przed bolszewikami w 1920 r. i doprowadzić do upadku komunizmu w Europie w 1989 r. Każde z tych wydarzeń ma własne symbole, którymi często posługujemy się do dziś.
Sto lat temu w sierpniu 1920 roku polskim wojskom udało się obronić Warszawę i w serii bitew nad Niemnem ostatecznie powstrzymać bolszewików. Bitwa Warszawska zwyczajowo nazywana „Cudem nad Wisłą” przesądziła o kształcie i losach nie tylko Polski, ale także krajów środkowej i zachodniej Europy. Dzień przed decydującym starciem w kościele katolickim obchodzono święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Królowej Korony Polskiej. W ten sposób 15 sierpnia połączył oba święta, a zwycięstwu nadano religijny charakter. Była to w końcu wojna dwóch światów opartych na różnych wartościach. W kościele oo. jezuitów na Starym Mieście w Warszawie znajduje się wizerunek Matki Boskiej Łaskawej, patronki Warszawy. Według legendy pomogła Ona polskim wojskom obronić miasto przed wrogiem. W 2018 r. IPN wydał symboliczny medalik z wizerunkiem Matki Boskiej Łaskawej i datą 15 sierpnia 1920 r.
Symbol Polski Walczącej
W czasach II wojny światowej kotwica Polski Walczącej była znakiem oporu przed niemieckim okupantem, a po wojnie oporu wobec komunistycznej władzy. W czerwcu 2014 roku Sejm uchwalił ustawę o ochronie Znaku Polski Walczącej. Podczas II wojny światowej do jego rozpowszechnienia przyczynili się m.in. harcerze z organizacji „Wawer”. Nazwa organizacji pochodziła od upamiętnienia miejsca niemieckiej zbrodni dokonanej w podwarszawskiej miejscowości w grudniu 1939 r., gdzie rozstrzelano 107 osób. Na murach warszawskich kamienic zaczęły pojawiać się napisy „Wawer 27 XII 39” lub „Wawer pomścimy”, a obok charakterystyczna „kotwica”. W 1944 r. Jan Bytnar namalował kotwicę na pomniku „lotnika” na placu Unii Lubelskiej. Był to czyn wymagający dużej odwagi, gdyż plac znajdował się na granicy dzielnicy policyjnej (m.in. w al. Szucha 25 mieściła się w czasie okupacji główna siedziba SS i Gestapo). W ten sposób kotwica stała się symbolem niezwykłej odwagi oraz zwycięstwa.
Symbol walki z komunizmem
W okresie walki z komunizmem kotwica uległa modyfikacji. We Wrocławiu w czerwcu 1982 r. działacze stanowiący trzon podziemnego Regionalnego Komitetu Strajkowego „Solidarności”, którzy nie zgadzali się z kierownictwem RKS w sprawie metod i strategii działania, założyli organizację zwaną Solidarność Walcząca. Główną postacią, przewodniczącym i twórcą ideowych założeń organizacji był Kornel Morawiecki. Od momentu powstania w swoim programie SW głosiła całkowity upadek komunizmu, niepodległość Polski i innych narodów zniewolonych przez komunizm, niepodległość republik sowieckich, zjednoczenie Niemiec. Symbolem organizacji stała się kotwica łącząca litery „S” i „W”. Nawiązywała w ten sposób do tradycji walki, oporu, odwagi i poświecenia okresu II wojny światowej, ale także łączyła nowe pokolenie lat 80-tych, które stworzyło pojęcia solidaryzmu społecznego i samorządności.
Symbol Solidarności
Największym polskim zwycięstwem końca XX wieku i jednocześnie fenomenem na skalę światową była „Solidarność”. W podpisanych porozumieniach w sierpniu 1980 r. rząd PRL zobowiązał się do utworzenia niezależnego samorządowego związku zawodowego, którego rejestracja nastąpiła 10 listopada 1980 r. Był to początek drogi do upadku komunizmu i pełnej wolności nie tylko dla Polski, ale także dla innych zniewolonych krajów zza „żelaznej kurtyny”. Graficznym symbolem organizacji stały się charakterystyczne litery autorstwa Jerzego Janiszewskiego, studenta na Wydziale Projektowania Graficznego Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku. Kształt liter miał symbolizować tłum robotników wspierających się nawzajem. Znak ten wkrótce stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych znaków graficznych na świecie.
***
W latach 2016-2020 IPN wydał serię Znaków Pamięci – replik symboli i odznaczeń z czasów walk o wolności i niepodległość. Wśród nich jest wiele bardzo znanych i rozpoznawalnych. Jednak celem projektu było przypomnienie o bohaterach i wydarzeniach nieco zapomnianych, jak Oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, które stanęły jako pierwsze w obronie granic po napaści ZSRS na Polskę 17 września 1939 r., czy żołnierze I Korpusu Polskiego w Rosji.
Po II wojnie światowej komuniści zawłaszczyli polskie symbole narodowe. Biało-czerwone flagi szybko zdejmowano po „święcie pracy”, aby nie zostały na 3 maja. Orzeł został odarty z korony. Wiele z symboli upamiętniających tragiczne wydarzenia zostało zakazanych, a krzyż usunięto z publicznej przestrzeni. Z szacunkiem i radością przypominamy o tych symbolach niezwykle ważnych dla naszej historii.