„– Było nas dwóch!
– Podajcie dane tego drugiego!
– Byłem tam ja i mój karabin maszynowy!”
– miał odpowiedzieć Jan Kmiołek na pytanie sędziego o współuczestników jednej z akcji zbrojnych.
Jan Kmiołek – żołnierz Armii Krajowej, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, ps. „Wir”, „Fala”, „Mazurek” – urodził się 23 lutego 1919 r. w miejscowości Rząśnik w powiecie wyszkowskim. Przed wojną pracował jako najemny robotnik rolny, a w 1938 r. rozpoczął naukę zawodu kowala.
„Wir” w walce
W działalność konspiracyjną zaangażował się jesienią 1941 r. Pełnił funkcję łącznika w pułtuskim obwodzie ZWZ-AK.
Po wkroczeniu wojsk sowieckich pozostał w konspiracji, kontynuował walkę w obwodzie Ostrów Mazowiecka Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, a następnie w XV Okręgu Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. 25 listopada 1946 r. uczestniczył w akcji na więzienie w Pułtusku, w trakcie której uwolniono ok. 65 członków podziemia niepodległościowego.
W 1947 r., po ogłoszeniu przez władze komunistyczne amnestii, ujawnił się, ale wkrótce wznowił działalność konspiracyjną, organizując oddział partyzancki. W latach 1947-1951 dowodzony przez niego oddział przeprowadził na terenie północnego Mazowsza ok. stu akcji zbrojnych skierowanych przeciwko tworzącym się strukturom narzuconego Polakom reżimu, władzom administracyjnym, aktywistom partyjnym, funkcjonariuszom UB, MO i komunistycznej agenturze.
Dążąc do likwidacji oddziału Jana Kmiołka bezpieka prowadziła odrębne sprawy rozpracowania operacyjnego w czterech Powiatowych Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego (Pułtusk, Ostrów Mazowiecka, Maków Mazowiecki i Ostrołęka).
Jan Kmiołek ps. „Wir”, „Fala”, „Mazurek”, żołnierz Armii Krajowej, Zrzeszenia WiN i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, b.d. (fot. z zasobu IPN)
Jan Kmiołek ps. „Wir”, „Fala”, „Mazurek” wraz z bratem Franciszkiem, żołnierzem jego oddziału ps. „Leszek”, „Mundek”, „Bogdan”, poległym 16 IX 1951 r. w trakcie obławy przeprowadzonej przez UB i KBW, b.d. (fot. z zasobu IPN)
Jan Kmiołek ps. „Wir”, „Fala”, „Mazurek” wraz z bratem Franciszkiem, żołnierzem jego oddziału ps. „Leszek”, „Mundek”, „Bogdan”, poległym 16 IX 1951 r. w trakcie obławy przeprowadzonej przez UB i KBW (fot. z zasobu IPN)
„Kapitan Marek”
Działania te nie przynosiły pożądanych rezultatów do momentu, gdy do akcji został włączony agent Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Aleksander Policewicz ps. „Popławski”, „Andrzej” – duchowny, pełniący posługę jako wikary w Długosiodle, były członek AK z Wileńszczyzny, cieszący się zaufaniem i posiadający autorytet wśród ludności i uczestników podziemia niepodległościowego.
Na początku 1951 r. „Andrzej” (pozostający z „Mazurkiem” w bliskich kontaktach) zobowiązał się, że umożliwi mu kontakt z „centralą” ogólnokrajowej organizacji niepodległościowej. W konsekwencji jego działań do oddziału wprowadzony został Edward Wasilewski, zaufany agent bezpieki o ps. „Wierny”, „Huragan”, „Ramzes”, „Marek”.
Przeciwko oddziałowi Kmiołka założono w Departamencie III MBP „kombinację operacyjną” o krypt. „Lancet”. Sprawę prowadził Wydział III Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie, a samą operacją kierował szef urzędu ppłk Bronisław Trochimowicz. Główną rolę miał odegrać wspomniany wyżej agent MBP, występujący wobec partyzantów jako „kapitan Marek”, emisariusz podziemnej organizacji niepodległościowej mającej kontakt z polskimi władzami na emigracji. Do jego zadań należało rozpracowanie i podporządkowanie sobie oddziału Jana Kmiołka, a w konsekwencji doprowadzenie do likwidacji samego oddziału i związanej z nim siatki współpracowników (tzw. meliniarzy).
Zgodnie z planem operacji „Lancet” agent zamierzał wywabić Jana Kmiołka ze znanego mu terenu pod pozorem wysłania go na „kurs dywersyjny”, a następnie „przerzutu na Zachód”. Po początkowym oporze Kmiołek zgodził się wyjechać na „kurs”, opuścił oddział i w konsekwencji podjętych przeciwko niemu działań został aresztowany przez funkcjonariuszy bezpieki w Katowicach 27 sierpnia 1951 r.
Por. Bogusław Knobloch, wiceprokurator Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie, oskarżyciel w sprawie przeciwko Janowi Kmiołkowi i Stanisławowi Kowalczykowi (fot. z zasobu IPN)
Stanisław Kowalczyk ps. „Baśka”, „Odwet”, żołnierz oddziału pod dowództwem Jana Kmiołka ps. „Wir”, skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na czternastokrotną karę śmierci i stracony, wraz z dowódcą, 7 VIII 1952 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie (fot. z zasobu IPN)
Płk. Mieczysław Widaj, w 1952 r. szef Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie, przewodniczący składu sędziowskiego podczas rozprawy sądowej WSR na sesji wyjazdowej w Pułtusku, przeprowadzonej w dniach 2-3 IV 1952 r. w sprawie przeciwko Janowi Kmiołkowi i Stanisławowi Kowalczykowi (fot. z zasobu IPN)
Proces
Po długotrwałym i bardzo ciężkim śledztwie Jan Kmiołek ps. „Wir”, „Fala” został osądzony na sesji wyjazdowej warszawskiego Wojskowego Sądu Rejonowego w Pułtusku, przeprowadzonej w dniach 2 i 3 kwietnia 1952 r., w obecności ok. 500 zgromadzonych. Obok niego na ławie oskarżonych zasiadł jeden z podwładnych – Stanisław Kowalczyk ps. „Baśka”, „Odwet” – aresztowany 15 września 1951 r. w trakcie wykonywania powierzonej mu przez „kapitana Marka” fikcyjnej akcji dywersyjnej.
Legitymacja służbowa pracownika Fabryki Samochodów Osobowych w Warszawie, wystawiona na nazwisko Stefan Kowalski, ze zdjęciem Jana Kmiołka, 11 V 1951 r. (z zasobu IPN)
Legitymacja służbowa pracownika Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych, wystawiona na nazwisko Stanisław Janowski, ze zdjęciem Stanisława Kowalczyka. Warszawa, 7 V 1951 r. (z zasobu IPN)
Obydwaj partyzanci zostali skazani 3 kwietnia 1952 r. na wielokrotna karę śmierci przez sędziów: ppłk. Mieczysława Widaja, ppor. Bogdana Lisowskiego i ppor. Eugeniusza Żebrowskiego. Oskarżycielem w sprawie był por. Bogusław Knobloch, wiceprokurator Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie. Sąd stwierdził, że:
„[…] ze względu na długoletni pobyt w bandach reakcyjnych nie można się spodziewać poprawy co do obu ze skazanych i dlatego wydaje opinię, że nie zasługują oni na ułaskawienie”.
7 sierpnia 1952 r. o godz. 18.00 i 18.10 Stanisław Kowalczyk ps. „Baśka”, „Odwet” oraz Jan Kmiołek ps. „Wir”, „Fala”, „Mazurek” zostali straceni w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej w Warszawie.
* * *
Ciało Jan Kmiołka, pochowane potajemnie w kwaterze „Ł” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, zostało odnalezione dzięki pracom prowadzonym przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN. Obecnie Jego szczątki spoczywają w Panteonie – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych. Miejsce pochówku Stanisława Kowalczyka do dziś pozostaje nieznane.
![Pismo płk. Wilhelma Świątkowskiego, prezesa Najwyższego Sądu Wojskowego, do szefa Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie, informujące o nieskorzystaniu przez prezydenta Bolesława Bieruta z prawa łaski i zarządzające bezzwłoczne „[…] wykonanie kary śmierci i kar dodatkowych w stosunku do skazanych KMIOŁKA Jana, s. Władysława i KOWALCZYKA Stanisława, s. Jana”. Warszawa, 5 VIII 1952 r. (z zasobu IPN)](/dokumenty/zalaczniki/166/166-175189.jpg)
Pismo płk. Wilhelma Świątkowskiego, prezesa Najwyższego Sądu Wojskowego, do szefa Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie, informujące o nieskorzystaniu przez prezydenta Bolesława Bieruta z prawa łaski i zarządzające bezzwłoczne „[…] wykonanie kary śmierci i kar dodatkowych w stosunku do skazanych KMIOŁKA Jana, s. Władysława i KOWALCZYKA Stanisława, s. Jana”. Warszawa, 5 VIII 1952 r. (z zasobu IPN)
Raport o przebiegu i wyniku rozprawy sądowej Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie, przeprowadzonej w dniach 2-3 IV 1952 r. na sesji wyjazdowej w Pułtusku w sprawie przeciwko Janowi Kmiołkowi i Stanisławowi Kowalczykowi, złożony przez por. Albina Oleksiaka, szefa PUBP w Pułtusku, 5 IV 1952 r. (z zasobu IPN)
Fragment wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie wydanego 3 IV 1952 r. na sesji wyjazdowej w Pułtusku, skazującego Jana Kmiołka na dwudziestodziewięciokrotną, a Stanisława Kowalczyka na czternastokrotną karę śmierci (z zasobu IPN)
W uznaniu zasług, 29 października 2009 r., prezydent Lech Kaczyński nadał obu żołnierzom Ordery Odrodzenia Polski: Jan Kmiołek został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą, a Stanisław Kowalczyk – Krzyżem Oficerskim.
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
