Już w 1915 r. w Galicji istniała organizacja lewicowa, która kilka lat później zmieniła nazwę na Internacjonalną Rewolucyjną Socjal-Demokrację (IRSD). Niejako jej następcą, jak również innych partii o profilu socjalistyczno-komunistycznym (tzw. borotbistów), stała się Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej (KPGW), oficjalnie utworzona w lutym 1919 r. podczas I Krajowej partyjnej konferencji w Stanisławowie. Na uwagę zasługuje fakt, iż jej uczestników aresztowano, wskutek czego partia ostatecznie ukształtowała się w II połowie 1920 r., a główną w tym rolę odegrali Mykoła Chrystowoj, Mychajło Jałowyj, Karol Sawrycz oraz Matwij Jaworśkyj.

KPGW i rozłam w ramach partii

KPGW działała we wschodnich województwach II RP (lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim) i niemal od razu stała się autonomiczną częścią Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP). Nastąpiło to wskutek umowy podpisanej w Moskwie w 1921 r. przez KPRP i Komunistyczną Partię (bolszewików) Ukrainy (KP(b)U). Włączenie KPGW do KPRP nie zyskało poparcia wielu członków galicyjskiej partii, co doprowadziło do rozłamu w jej szeregach. KPWG podzieliła się wówczas na kapeerowców (od KPRP), a więc działaczy popierających wspomnianą opcję, oraz wasylkowców – od pseudonimu jednego z działaczy, Osypa Kriłyka Wasylkowa – głoszących organizacyjną niezależność.

---

Osyp Kriłyk Wasylkiw (1898–1941)

Powstanie KPZU

Duży wpływ na galicyjski ruch komunistyczny posiadały ośrodki kierownicze na Ukrainie sowieckiej. Tym samym rozłam w KPWG – na polecenie Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu), która pod koniec 1922 r. wydała stosowną decyzję – miał zostać zażegany do maja 1923 r. W grudniu tego roku przyjęto również zasadę autonomii dla partii ukraińskich komunistów w ramach KPRP. Następnie, w konsekwencji ustaleń II Zjazdu KPRP, który miał miejsce od 19 września do 2 października 1923 r., KPGW przekształcono w Komunistyczną Partię Zachodniej Ukrainy (KPZU), w szeregach której działali m.in. Osyp Kriłyk oraz Roman Kuźma. Choć „nowa” partia została wcielona do KPRP, zachowała znaczącą autonomię, w tym prawo do wyboru swojego Komitetu Centralnego, który kierował pracą KPZU (wraz z Biurem Politycznym i Sekretariatem Krajowym jako jego organami wykonawczymi), oraz do organizowania własnych zjazdów. Utrzymała także miejsce w Kominternie w składzie przedstawicielstwa polskiego. Partia rozszerzyła również zasięg oddziaływania, obejmując nim dodatkowo Wołyń, Chełmszczyznę, Podlasie i część Polesia. Dla pozyskania zwolenników KPZU wydawała pisma w języku ukraińskim i polskim, takie jak: „Nasza Prawda”, „Zemla i Wola”, „Światło”, „Profesijni Wisti”, „Nasza Zemla”, „Walka Mas”, „Nowe Żyttja”, „Switło”, oraz „Wikna”, „Kultura”, „Nowi Szljachy”. Partia programowo odrzucała walkę zbrojną oraz sabotaż. Większość jej przedstawicieli popierała dążenie do emancypacji narodu ukraińskiego.

---

Mapa fizyczna Ukraińskiej SRS, 1931 r.

Zaplecze polityczne KPZU

Na początku istnienia KPZU liczyła 1712 członków, z czego najwięcej Ukraińców – 1326, następnie Żydów – 227 oraz Polaków – 149. Ci ostatni pochodzili przede wszystkim ze Lwowa, Kołomyi i Stanisławowa. Wielu członków partii nie posiadało wykształcenia, a analfabetyzm wśród nich był powszechny.

KPGW działała we wschodnich województwach II RP (lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim) i niemal od razu stała się autonomiczną częścią Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP). Nastąpiło to wskutek umowy podpisanej w Moskwie w 1921 r. przez KPRP i Komunistyczną Partię (bolszewików) Ukrainy (KP(b)U).

Zapleczem politycznym komunistów byli przede wszystkim chłopi, potem robotnicy, niewielu wśród nich znalazło się jednak tych narodowości polskiej. Konkurentami dla KPZU w pozyskiwaniu zwolenników z tego środowiska były Polska Partia Socjalistyczna (PPS) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” (PSL „Wyzwolenie”). Walki frakcyjne w szeregach ukraińskich komunistów również nie sprzyjały ich szerszemu poparciu.

W 1924 r. zasilili ich członkowie prokomunistycznej Ukraińskiej Socjal-Demokratycznej Partii (USDP). Pomimo iż działalność KPZU była przez władze II RP zakazana, pod znacznym jej wpływem pozostawały orgnizacje legalne. Inną partią związaną z KPZU był powstały w październiku 1926 r. przy jej wsparciu Sel-rob (Ukraińskie Chłopsko-Robotnicze Socjalistyczne Zjednoczenie). Tworzyły go socjalistyczna (moskalofilska) partia Wola Narodu i Związek Włościański (Seljanśkyj Sojuz) z Wołynia, politycznie orientujący się na ZSRS (obie partie zachowały pewien zakres autonomii, różniły się poglądami na bieżące sprawy i wydawały własną prasę: „Nasze Żyttia”, „Wola Naroda”).

---

Ołeksandr Szumśkyj (1890–1946)

Dzięki przenikaniu w struktury innych legalnych organizacji KPZU brała udział w wyborach, a także posiadała swoje przedstawicielstwo w sejmie Polski. Współpracowała również z KP(b)U.

„Odchylenie nacjonalistyczne” w KPZU

Do znaczącego podziału w ramach KPZU doszło w 1927 r. W kwietniu tego roku wasylkowcy, kierowani przez Kriłyka oraz Kuźmę, a więc większa część członków partii przeciwnych polityce Józefa Stalina i Łazara Kaganowicza, poparła politykę ukrainizacji Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (USRS), czyli tzw. odchylenie nacjonalistyczne Ołeksandra Szumskiego. Skutkiem tego było wykluczenie wasylkowców z Kominternu i oficjalny podział na dwie partie: KPZU-większość oraz KPZU-mniejszość. W 1928 r. pierwsza z nich, po uprzednim wyznaniu błędów, dokonała samorozwiązania. Działacze wywodzący się z wasylkowców udali się do ZSRS, gdzie w 1933 r. wielu z nich zostało zlikwidowanych wskutek sfabrykowanej sprawy dotyczącej Ukraińskiej Wojskowej Organizacji. W podobnym czasie na terytorium sowieckim represjonowano kolejnych zachodnioukraińskich komunistów. W tym czasie liczba członków KPZU znacząco spadła. Partia zmieniła się ideologicznie, zaprzestano w niej dopuszczać pluralizm myśli, zwalczano inne polityczne siły.

---

Druk Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, Lwów 1928 r. Fot. Biblioteka Narodowa

Stosunek do II RP i „proces łucki”

Szczególnie zagorzale KPZU atakowała władze II RP. Rząd polski nazywano faszystowskim i okupacyjnym. Jednocześnie partia prowadziła akcje propagandowe na rzecz Rosji sowieckiej.

W 1930 r. polska policja zatrzymała instruktora Komitetu Centralnego KPZU, Jana Kozaka, który podjął współpracę z polskimi służbami. Dzięki licznym prowokacjom z jego udziałem aresztowano kilkudziesięciu działaczy KPZU, w tym szefa Wydziału Zawodowego KC KPZU, Ozjasza Szechtera oraz sekretarza KC KPZU Mikołaja Pawłyka. Przeciwko wszystkim zatrzymanym wytoczono w 1934 r. proces, który odbył się w Łucku. Oskarżonym postawiono zarzut popełnienia zbrodni stanu na podstawie art. 97, par. 1 w związku z art. 33, par. 1 kodeksu karnego z 1932 r. („kodeks Makarewicza”):

Ostatecznie wszyscy oskarżeni zostali uznani za winnych zarzucanych im czynów i skazani na kary od trzech do ośmiu lat więzienia. Rok później, na mocy amnestii, większość z nich wyszła na wolność, nie unikając jednak kary ze środowiska kierownictwa komunistów. Ci bowiem albo usunęli ich z KPZU, albo przynajmniej zawiesili ich członkostwo w partii.

---

Wiec ludności ukraińskiej w miejscowości Kołki pow. Łuck na Wołyniu po zajęciu miejscowości przez żołnierzy sowieckich w 1939 r. związany z referendum w sprawie przyłączenia Zachodniej Ukrainy do ZSRS. Na transparencie z prawej fragment napisu: „Ми вдячні великом /.../ народові і його червоній /.../ помо[ч]” (jesteśmy wdzięczni wielkiemu … narodowi i jego czerwonej … pomoc).. Z lewej strony transparent z napisem: „голосчемо ... молоді ...у боротбі за волю працюочих” (głosujemy … młodzi… w walce

Rozwiązanie KPZU i losy jej działaczy

W 1938 r. Komitet Wykonawczy Kominternu zdecydował o rozwiązaniu KPP, KPZU (również KPZB), a sama KPZU szybko zniknęła z politycznej mapy. Jej dawni działacze nie zdołali odbudować ideologii partii, przegrywając z rosnącym w siłę ukraińskim nacjonalizmem. Co warte zaznaczenia, upadek ruchu komunistycznego – szczególnie na Zachodniej Ukrainie – zaczął się jednak już pod koniec lat dwudziestych XX w. Część ludności, popierająca dotychczas kierunek prosowiecki, odwróciła się od komunistów, na co niewątpliwie wpływ miały informacje o kolektywizacji, represjach, a także Wielkim Głodzie na sowieckiej Ukrainie (1932–1933).

Dalsze losy większości pozostałych członków KPZU potoczyły się równie tragicznie – część z nich trafiła do więzień NKWD, inni zostali zamordowani w latach trzydziestych, a kolejni zginęli podczas okupacji sowieckiej w okresie od 1939 do 1941 r.