Jej prace, publikowane najczęściej w języku angielskim, przybliżały zagranicznym czytelnikom niuanse polskiej historii, które mogły być nierozumiane i wpływać na opaczne postrzeganie polskiej polityki. Do jej najważniejszych prac należą: „Poland and the Western Powers 1938-1939. A Study in the Interdependence of Eastern and Western Europe” (London, Toronto 1968), „From Versailles to Locarno. Keys to Polish Foreign Policy 1919–1925” (Kansas 1984), edycja źródłowa „Polska polityka zagraniczna w latach 1926–1939 na podstawie tekstów min. Józefa Becka” (Instytut Literacki, Paryż 1990) oraz anglojęzyczna edycja źródłowa „Katyn. A Crime Without Punishment” (New Haven 2007). Swoje życie zawodowe związała z uniwersytetem w Lawrence (stan Kansas) w Stanach Zjednoczonych, ale zanim do niego trafiła podzieliła wojenne losy milionów Polaków – tułaczkę i emigrację.
Tułaczy los
Anna Maria Cienciała urodziła się 8 listopada 1929 r. w Wolnym Mieście Gdańsku jako córka Andrzeja Cienciały i Wandy z domu Waissmann. Jej ojciec, który pochodził ze Śląska Cieszyńskiego, ukończył studia w (wyższej) Szkole Morskiej w Tczewie. W 1927 r. został dyrektorem Polskiej Agencji Morskiej z biurem najpierw w Gdańsku, a następnie w Gdyni. Pełnił także funkcje: prezesa Związku Maklerów Okrętowych, radcy Izby Przemysłowo-Handlowej, członka Rady Portu w Gdyni, sędziego handlowego i konsula honorowego Estonii na województwo pomorskie. W związku z pracą ojca rodzina przeprowadziła się z Gdańska do Gdyni.
W latach 1936–1938 Anna Cienciała uczyła się w szkole sióstr urszulanek w Gdyni. Po wybuchu wojny, pod koniec 1939 r., dzięki dyplomatycznym kontaktom ojca rodzinie udało się wyjechać z okupowanej Polski i po długiej podróży przybyć do Paryża. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 r. rodzina wyjechała do Wielkiej Brytanii, gdzie przebywała do 1952 r. W Wielkiej Brytanii Anna Cienciała kontynuowała naukę w szkole sióstr urszulanek, w 1947 r. zdała maturę, a w 1952 r. ukończyła studia historyczne (licencjat) na uniwersytecie w Liverpoolu.
W tym samym roku rodzice Anny Cienciały z powodu braku perspektyw w Wielkiej Brytanii postanowili wyjechać do Kanady. Anna wyjechała wraz z nimi, ale wkrótce przeniosła się do Nowego Jorku. Podjęła studia magisterskie na Columbia University, jednak z powodów finansowych zmuszona była je porzucić i wrócić do Montrealu. Rozpoczęła studia na McGill University i w 1955 r. uzyskała tytuł magistra historii na podstawie pracy o powstaniu warszawskim („The Warsaw Uprising of 1944 in the Light of Polish-Soviet Relations During World War II”).
Anna Cienciała. Nowy Jork, 1952 r. (fot. ze zbiorów prywatnych R. Bonieckiej)
Anna Cienciała – pierwsza kobieta-naukowiec na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Stanowego w Kansas, 1965 r. (fot. ze zbiorów prywatnych R. Bonieckiej)
Po ukończeniu studiów wróciła do Stanów Zjednoczonych i rozpoczęła studia doktoranckie na University of Indiana w Bloomington. Tam, w roku 1962, obroniła doktorat. Za temat dysertacji obrała analizę stosunków politycznych Polski okresu międzywojnia z mocarstwami zachodnimi, pracując pod kierunkiem profesora Piotra Wandycza. Jej praca doktorska pt. „Poland and the Western Powers 1938-1939. A Study in the Interdependence of Eastern and Western Europe” została opublikowana w 1968 r. Książka otrzymała nagrodę Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce.
Po obronie doktoratu Cienciała, w wyniku wygranego konkursu, otrzymała posadę w nowo powstałym ośrodku studiów sowieckich i wschodnioeuropejskich na University of Kansas w Lawrence i od 1965 r. zamieszkała w Stanach Zjednoczonych na stałe.
Obywatelstwo amerykańskie otrzymała w 1970 r. Jako pracownik naukowo-dydaktyczny przepracowała na University of Kansas w Lawrence całe swoje życie zawodowe. W latach 1965-1971 zajmowała tam stanowisko adiunkta, zaś w 1971 r. otrzymała tytuł profesora. Przeszła na emeryturę w 2002 r. Zmarła 24 grudnia 2014 r. w szpitalu w Forcie Lauderdale na Florydzie w wieku 85 lat.
Anna Cienciała, lata dziewięćdziesiąte XX w. (fot. ze zbiorów prywatnych R. Bonieckiej)
Historyk straconego kraju
Doświadczenia życiowe odcisnęły piętno na zainteresowaniach naukowych prof. Cienciały. W swojej pracy naukowej koncentrowała się na badaniach relacji polsko-niemieckich i statusu Wolnego Miasta Gdańska oraz miejsca Polski w polityce mocarstw, poszerzając swoje zainteresowania o historię Europy Wschodniej, Rosji i ZSRS. Starała się obalać istniejące na Zachodzie stereotypy o Polsce, wykazywać bezpodstawność zarzutów wobec naszego kraju, a także przybliżać motywacje polskiej racji stanu i cele polskiej polityki zagranicznej, wybory, przed jakimi stali polscy politycy, uwikłanie ich w szerszy kontekst międzynarodowy i własną politykę mocarstw, która kształtowała ich działania wobec Polski.
Swoje zainteresowania polityką II RP i bliskiego jej sercu Wolnego Miasta Gdańska Anna Cienciała rozciągnęła na okres II wojny światowej. Badała m.in. sytuację min. Józefa Becka w Rumunii i usiłowała dociec przyczyn jego niepowodzeń w wydostaniu się z internowania, następnie zainteresowała się polityką rządu polskiego na uchodźstwie oraz okolicznościami podpisania układu Sikorski-Majski. Konsekwencją tych zainteresowań było także podjęcie tematu Katynia i anglojęzyczna edycja źródłowa pt. „Katyn. A Crime Without Punishment” (New Haven 2007). W kolejnych latach skupiła swoją uwagę na konferencji jałtańskiej i celach polityki brytyjskiej, amerykańskiej i sowieckiej, a także na wydarzeniu otwierającym nowy rozdział polskiej historii – zakończeniu II wojny światowej.
Za swoją pracę Anna Cienciała była wielokrotnie wyróżniana i nagradzana. W 2000 r. otrzymała Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej, a w 2014 r. – pośmiertnie – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie dla Anny Cienciały za całokształt twórczości oraz popularyzację historii Polski, 2012 r. (z zasobu IPN)
Okładka książki w oprac. Anny Cienciały pt. „Polska polityka zagraniczna w latach 1926–1939 na podstawie tekstów min. Józefa Becka”, Paryż 1990 (z błędem w tytule)
Dyplom wpisu Anny Cienciały do księgi „Who’s Who of American Women” (z zasobu IPN)
* * *
W zasobie archiwalnym IPN znajduje się spuścizna prof. Anny Cienciały. Składają się na nią materiały związane z pracą dydaktyczno-naukową (artykuły naukowe i popularno-naukowe, książki, recenzje, tłumaczenia, prace redakcyjne, konspekty wykładów, skrypty, prace studentów itp.), korespondencja oraz szczątkowe materiały biograficzne.
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
