Przebieg I wojny światowej, a zwłaszcza jej decydująca faza (1917–1918), przyniosły pozytywne zmiany w postrzeganiu sprawy polskiej na arenie międzynarodowej. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny, a następnie upadek caratu stworzyły zupełnie nową sytuację geopolityczną, a co za tym idzie dały możliwość podjęcia konkretnych działań na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Przyczyniły się m.in. do utworzenia Armii Polskiej we Francji, która wzięła udział w walce z Niemcami.
Szkolenie bojowe Sokołów – walka na bagnety. Cambridge Springs w stanie Pensylwania, 1914 r. (fot. z zasobu IPN)
Militaryzacja
Związek Sokołów Polskich w Ameryce już kilka lat wcześniej, w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej, jako pierwsza polska organizacja w USA podjął intensywną militaryzację swoich szeregów, przeprowadzając kursy wojskowo-gimnastyczne pod przewodnictwem oficerów rezerwy armii austro-węgierskiej (m.in. Witolda Ścibora-Rylskiego i Jana Bartmańskiego) oraz tworząc jednolicie umundurowane i uzbrojone Drużyny Bojowe.
Związek Sokołów Polskich w Ameryce w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej, jako pierwsza polska organizacja w USA podjął intensywną militaryzację swoich szeregów.
Ponadto przewidując możliwy udział swoich członków w nadchodzącej wojnie, organizował kursy sanitarne dla Sokolic. W Drużynach Bojowych przeszkolono blisko 7 tys. Sokołów. Proces militaryzacji miał bezpośrednie przełożenie na znaczący wzrost liczby członków Sokolstwa, która w tym okresie uległa niemal podwojeniu.
Sokolstwo utworzyło Szkołę Podchorążych w Cambridge Springs w Pensylwanii, mającą kształcić przyszłych oficerów i podoficerów. W ciągu siedmiu miesięcy funkcjonowania szkołę ukończyło 389 podchorążych, którzy stali się trzonem polskich oddziałów wojskowych formowanych od października 1917 roku w Kanadzie.
Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny nie było już problemu z legalnymi wyjazdami Sokołów na kolejne kursy oficerskie, które przeniesione zostały do bazy armii kanadyjskiej Camp Borden.
Ze względu na brak kadr instruktorskich kierownictwo Sokolstwa porozumiało się z władzami wojskowymi Kanady, które zgodziły się na uruchomienie w Toronto tajnego kursu oficerskiego dla grupy polskich Sokołów ze Stanów Zjednoczonych. Intensywne szkolenie, trwające od stycznia do maja 1917 roku, ukończyło 17 podchorążych.
Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny w kwietniu 1917 roku nie było już problemu z legalnymi wyjazdami Sokołów na kolejne kursy oficerskie, które z Toronto przeniesione zostały do bazy armii kanadyjskiej Camp Borden.
Uczestnicy sokolego kursu wojskowego w Cambridge Springs w stanie Pensylwania, 1914 r. (fot. z zasobu IPN)
Armia zza morza
Po ogłoszeniu przez prezydenta Republiki Francuskiej Raymonda Poincaré, 4 czerwca 1917 roku, dekretu o utworzeniu Armii Polskiej we Francji, w Chicago pod egidą Wydziału Narodowego Polskiego powstała Komisja Wojskowa, w skład której wszedł m.in. prezes Sokolstwa dr Teofil Starzyński. Zajęła się ona przygotowaniem na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady rekrutacji do Armii Polskiej we Francji.
Witold Ścibor-Rylski, instruktor wojskowy i twórca drużyn bojowych Sokolstwa, lata I wojny światowej (fot. z zasobu IPN)
Jan Bartmański, naczelnik Związku Sokołów Polskich w Ameryce i organizator kursów wojskowych, lata I wojny światowej (fot. z zasobu IPN)
To właśnie polskie Sokolstwo wzięło na siebie największy ciężar akcji werbunkowej w terenie. W 46 ośrodkach rekrutacyjnych na terenie USA i Kanady, od października 1917 do lutego 1919 roku, zarejestrowano 38 tys. ochotników. Do odbycia służby wojskowej zakwalifikowano ponad 22 tys. osób.
W 46 ośrodkach rekrutacyjnych na terenie USA i Kanady, od października 1917 do lutego 1919 roku, zarejestrowano 38 tys. ochotników. Do odbycia służby wojskowej zakwalifikowano ponad 22 tys. osób.
Zakwalifikowanych ochotników wysyłano grupami do treningowego Obozu im. Tadeusza Kościuszki w miejscowości Niagara-on-the-Lake w Kanadzie. Stamtąd zaś, po dwumiesięcznym szkoleniu, sukcesywnie przerzucano ich do Armii Polskiej we Francji.
Z powodu przepełnienia w obozie, w listopadzie 1917 roku część ochotników przetransportowano do tymczasowego obozu w St. John’s, w prowincji Quebec, oraz do starego amerykańskiego obozu wojskowego w Fort Niagara, leżącego już po stronie USA.
W okresie funkcjonowania dwóch obozów w Kanadzie (Niagara-on-the-Lake oraz St. John’s) i jednego w Stanach Zjednoczonych (Fort Niagara) przeszło przez nie 22395 ochotników. Ostatecznie do Armii Polskiej we Francji wysłano 20720 ochotników, w tym około 6 tysięcy członków Związku Sokołów Polskich w Ameryce!
Umundurowane Sokolice podczas Zlotu V Okręgu Związku Sokołów Polskich w Ameryce. Meriden w stanie Connecticut, 1915 r. (fot. z zasobu IPN)
Było to wydarzenie bez precedensu w historii Stanów Zjednoczonych i Kanady, żadna bowiem inna grupa narodowa zamieszkująca te dwa wielkie kraje nie zdobyła się na podobny wyczyn.
Pierwszy transport 1200 polskich ochotników z Ameryki, po blisko dwutygodniowej podróży morskiej z Nowego Jorku, przybył do francuskiego portu w Bordeaux 28 grudnia 1917 roku.
Strona tytułowa regulaminu rekrutacji w Ameryce do Armii Polskiej we Francji, 1918 r. (z zasobu IPN)
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
