Podstawowy zbiór dokumentów do tego tematu znajduje się w Studium Polski Podziemnej w Londynie1. Niemniej jednak należy stwierdzić, że prawie pełen komplet depesz wysyłanych z okupowanej Polski do polskiej placówki w Związku Sowieckim znajduje się w Archiwum IPN2.
Rozbudowa wywiadu ZWZ na zapleczu frontu wschodniego
Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. Komenda Główna ZWZ podjęła decyzję o rozbudowie wywiadu na zapleczu frontu wschodniego. Wiadomości z tego obszaru były interesujące także dla Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Znalazło to wyraz w instrukcji skierowanej do gen. Stefana Roweckiego wysłanej 16 lipca 1941 r.3
Projekt współpracy polsko-sowieckiej był rozpatrywany już w październiku 1941 r. Przed wyjazdem gen. Sikorskiego do Moskwy opracowano założenia takiej współpracy. Miały one dotyczyć także akcji sabotażowo-dywersyjnej na „zachodnich terytoriach ZSRR”.
Projekt współpracy polsko-sowieckiej był rozpatrywany już w październiku 1941 r. Przed wyjazdem gen. Sikorskiego do Moskwy opracowano założenia takiej współpracy. Miały one dotyczyć także akcji sabotażowo-dywersyjnej na „zachodnich terytoriach ZSRR”4.
Sporo czasu zajęły sprawy organizacyjne. Baza „Maria” planowana jako placówka łączności wojskowej z Krajem została ostatecznie zorganizowana jako „komórka ściśle wywiadowcza”5. Na jej czele stanął mjr/ppłk dypl. Leon Bortnowski („Leon”)6.
Współpraca z Sowietami
Dopiero w początkach lutego 1942 r. władze sowieckie zdecydowały się na oddanie Polakom radiostacji, która z polską obsługą miała utrzymywać łączność z Krajem7.
W końcu marca 1942 r. zostały przekazane do Kraju elementy do łączności radiowej z „Wisłą”. Natomiast szyfr przeznaczony do tej korespondencji „przepadł wraz z Orawą”8. W efekcie do korespondencji przeznaczono szyfr „Kanciarz”, pierwotnie przeznaczony do łączności Moskwy i „Kaliny” z placówkami wywiadu9.
O dostarczeniu przez władze sowieckie nadajnika „Wisła” wiemy z depeszy z 5 kwietnia10. Placówka „Wisła” została zainstalowana w Srebrnym Borze, na północny zachód od Moskwy. Od 11 kwietnia 1942 r. „Wisła” wołała radiostację KG AK.
O dostarczeniu przez władze sowieckie nadajnika „Wisła” wiemy z depeszy z 5 kwietnia10. Placówka „Wisła” została zainstalowana w Srebrnym Borze, na północny zachód od Moskwy11.
Od 11 kwietnia 1942 r. „Wisła” wołała radiostację KG AK12. W związku z trudnościami w nawiązaniu bezpośredniej łączności między „Wisłą” i „Adą” w Londynie wysunięto propozycję pośredniczenia w tej łączności13.
Natomiast gen. Stefan Rowecki napisał pierwszą depeszę wysłaną bezpośrednio do „Wisły” w dniu 22 kwietnia tr.14 Już cztery dni wcześniej sygnalizował do Londynu „Mam dużo mat[eriału]”15. W tym też dniu (18 IV) „Wisła” poinformowała o wymianie sygnałów i skrótów z „Adą”.
Dopiero 27 kwietnia 1942 r. został wysłany do „Wisły” „Meldunek informacyjny nr 1” 16. W dniach 28 i 29 kwietnia wysłane zostały dwa kolejne meldunki informacyjne17. Niemniej jednak duża ilość materiału do nadania oraz konieczność wysyłania, zgodnie z otrzymanymi wytycznymi, tych samych meldunków i do „Wisły” i do Londynu spowodowały protesty gen. Roweckiego. W odpowiedzi „Rawa” nakazywał wysyłanie do „Wisły” „jedynie streszczone, aktualne i najbardziej ważne informacje, dotyczące frontu wschodniego”18. Natomiast materiały mniej pilne i wymagające „przepracowania ewidencyjnego” miały być kierowane do Londynu. Dodatkowo w przypadku trudności w łączności z „Wisłą” miały być przesyłane do Oddz. VI. Ponadto w Londynie przygotowywano sprzęt do „szybkiej telegrafii”, jaki miano przesłać do Kraju najbliższym lotem.
Pomimo istniejących trudności „Ada” przekazywała kolejne meldunki do „Wi
sły”: nr 4 (1 V), nr 5 (1 V), nr 6 (1 V), nr 7 (4 V), nr 8 (4 V), nr 9 (6 V), nr 10 (8 V), nr 11 (9 V), nr 12 (11 V), nr 13 (15 V), nr 14 (16 V), nr 15 (19 V), nr 16 (19 V), nr 17 (19 V), nr 18 (20 V), nr 19 (20 V), nr 20 (21 V), nr 21 (23 V), nr 22 (27 V), nr 23 (29 V), nr 24 (29 V), nr 25 (30 V), nr 26 (30 V).
Aktywna działalność radiowa ze wschodem, obok równie intensywnej pracy z radiostacjami na zachodzie, spowodowała dotkliwe starty wśród radiotelegrafistów AK, a także utratę sprzętu radiowego. Pisał o tym m.in. gen. Klimecki w depeszy do „Wisły” z 24 lipca 1942 r.
Jak widać z powyższego zestawienia, w maju 1942 r. do „Wisły” zostało wysłanych ponad 20 meldunków. Interesujący jest meldunek z 30 maja, który przedstawia Cele do bombardowania na Okęciu oraz w centrum Warszawy. Na Okęciu wskazywano hangary i budynki Towarzystwa „Lot”, w których odbywał się montaż samolotów. Natomiast w centrum Warszawy postulowano zburzyć przede wszystkim budynek Ministerstwa Oświaty przy al. Szucha. Przedstawiono także w tym meldunku stan niemieckiej obrony przeciwlotniczej w Warszawie. Po wyrażeniu zgody na przeprowadzenie bombardowania – radiostacja „Ada” miała zacząć nadawać komunikaty meteorologiczne19.
Aktywna działalność radiowa ze wschodem, obok równie intensywnej pracy z radiostacjami na zachodzie, spowodowała dotkliwe starty wśród radiotelegrafistów AK, a także utratę sprzętu radiowego. Pisał o tym m.in. gen. Klimecki w depeszy do „Wisły” z 24 lipca 1942 r.20
W czerwcu 1942 r. wysłało z „Ady” następujące meldunki: nr 2? 21 (1 VI), nr 29 (3 VI), nr 30 (5 VI), nr 31 (16 VI), nr 32 (16 VI), nr 33 (19 VI), nr 34 (19 VI), nr 35 (22 VI), nr 36 (24 VI), nr 37 (26 VI), nr 38 (27 VI). Wysłano, jak wynika z zestawienia, 11 meldunków.
W lipcu 1942 r. wysłano do „Wisły” meldunki: nr 39 (2 VII), nr 40 (2 VII), nr 42 (15 VII), nr 43 (16 VII), nr 44 (17 VII), nr 47 (25 VII), nr 48 (29 VII). Jest to ostatni meldunek zachowany w przywołanej teczce z Archiwum IPN. Informowano w nim o trasie przemarszu jednostek węgierskich i włoskich. Informowano także o przesunięciu niemieckiego dowództwa frontu południowego do Charkowa22. W SPP znajdują się brakujące meldunki: nr 41 (4 VII), nr 46 (17 VII).
W drugiej połowie lipca 1942 r. ze strony oficera łącznikowego NKWD pojawiła się możliwość likwidacji placówki „Wisła” – „jako nie spełniającej zadania” 23. 29 lipca władze sowieckie już oficjalnie przekazały informację o likwidacji placówki. Tym razem stwierdzili, że jest to związane z ewakuacją Armii Polskiej z ZSSR24. Nawiązując do pierwszej wiadomości o chęci ze strony sowietów likwidacji polskiej placówki, gen. Klimecki stwierdził: „Ponieważ Wisłę zorganizowano na życzenie sowieckie, jej likwidacja może nastąpić jedynie z ich inicjatywy” 25.
30 lipca 1942 r. „Rawa” wysłał do „Kaliny” depeszę, w której informował o likwidacji „Wisły” i nakazał natychmiastowe przerwanie łączności z tą placówką26. Od tej pory meldunki wywiadowcze z KG AK miały być nadawane wyłącznie do Londynu.
1 SPP, A.5.2.13 (A_524).
2 AIPN, BU 1114/25.
3 Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Londyn 1973, s. 20-21.
4 SPP, A.7.5, k. 51-76 (A_561, k. 59-84), Referat dla Naczelnego Wodza. Współpraca polsko-sowiecka w zakresie akcji dywersyjnej, Londyn 4 X 1941 r.
5 Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Londyn 1973, s. 219.
6 Zob. T. Dubicki, A. Suchcitz, Oficerowie wywiadu WP i PSZ w latach 1939-1945, t. I: Słownik biograficzny, Warszawa 2009, s. 64-67.
7 SPP, A.5.2.13, k. 1, depesza „Chana” do „Kaliny” z 5 II 1942 r.
8 SPP, A.5.2.13, k. 9, depesza gen. Klimeckiego do „Kaliny” z 30 III 1942 r. Marian Jurecki (1911-1941) („Orawa”), w latach 1930-1931 był w Szkole Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu, a następnie w l. 1932-1933 w Szkole Podchorążych Lotnictwa w Krakowie. W 1936 r. ukończył Szkołę Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu. Następnie służył w 10 p. uł. w Białymstoku. W kampanii polskiej 1939 r. był dowódcą szwadronu kolarzy w Podlaskiej Brygadzie Kawalerii. Przez Litwę przedostał się do Francji. Po kapitulacji Francji w VI 1940 r. przedostał się Wielkiej Brytanii. Zgłosił się do służby w kraju, zaprzysiężony 4 IV 1941 r. Skoczył do kraju w nocy z 27 na 28 grudnia 1941 r. Poległ w walce z Niemcami osłaniając odwrót kolegów w okolicy wsi Brzozów Stary. Odznaczony: Orderem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Walecznych - K.A. Tochman, Słownik biograficzny cichociemnych, t. I, Zwierzyniec-Rzeszów 2008, s. 85-86; J. Tucholski, Cichociemni, wyd. III, Warszawa 1988, s. 335.
9 SPP, A.5.2.13, k. 18, depesza płk. Mitkiewicza do „Wisły” z 11 IV 1942 r.
10 SPP, A.5.2.13, k. 13.
11 SPP, A.5.2.13, k. 14, depesza Bortnowskiego nr 1 z 4 IV 1942 r.
12 AIPN, BU 1114/25, k. 23; SPP, A.5.2.13, k. 20, depesza “Wisły” nr 19 do Oddz. VI z 11 IV 1942 r.
13 SPP, A.5.2.13, k. 27, notatka kpt. Lisickiego do szefa Oddz. VI Sztabu NW z 15 IV 1942 r.
14 AIPN, BU 1114/25, k. 33; SPP, A.5.2.13, k. 41, notatka dla szefa sztabu NW z 23 IV 1942 r.
15 SPP, A.5.2.13, k. 30, depesza „Kaliny” nr 304 z 18 IV 1942 r.
16 AIPN, BU 1114/25, k. 39.
17 AIPN, BU 1114/25, k. 42, 44; SPP, A.5.2.13, k. 58.
18 SPP, A.5.2.13, k. 47, depesza „Rawy” do „Kaliny” z 29 IV 1942 r.
19 AIPN 1114/25, k. 101.
20 Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Londyn 1973, s. 289.
21 AIPN 1114/25, k. 104 – tutaj błędnie nr 20.
22 AIPN 1114/25, k. 145.
23 SPP, A.5.2.13, k. 269, depesza Bortnowskiego z 20 VII 1942 r.
24 SPP, A.5.2.13, k. 294, depesza Bortnowskiego z 30 VII 1942 r.; Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Londyn 1973, s. 290-291.
25 Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Londyn 1973, s. 290.
26 SPP, A.5.2.13, k. 296, depesza „Rawy” do „Kaliny” z 30 VII 1942 r.; Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: czerwiec 1941 – kwiecień 1943, Londyn 1973, s. 291.