Lata, jakie doktor spędził w miasteczku, sprawiły, że dzięki niemu i wielu jego inicjatywom Szczebrzeszyn i jego mieszkańcy przeszli wiele pozytywnych zmian, których oznaki widoczne są do dnia dzisiejszego.
Dla znacznej większości osób Szczebrzeszyn kojarzy się najbardziej z wierszem Jana Brzechwy o chrząszczu, który brzmi tu w trzcinie. Gdyby jednak zapytać historyków zajmujących się historią Polski XX wieku, z kim im kojarzy się miasteczko, to odpowiedź prawdopodobnie byłaby tylko taka: dr Klukowski i jego Dziennik.
Nie tylko autor Dziennika
Klukowski był bowiem autorem jednego z najbardziej znanych i cenionych przez historyków źródeł do historii Polski czasów okupacji niemieckiej – Dziennika z lat okupacji Zamojszczyzny 1939-1944. To jego najsłynniejsze dzieło, ale pamiętajmy o tym, że Klukowski był erudytą i zajmował się nie tylko pisarstwem historycznym czy edycją źródeł historycznych (materiały do dziejów Zamojszczyzny w latach wojny 1939-1944 i inne), ale pisał też teksty z zakresu medycyny, historii medycyny, etnografii, regionalistyki i wielu innych dziedzin. Był też kolekcjonerem, bibliofilem, publicystą, animatorem działań na rzecz kultury, społecznikiem i przede wszystkim lekarzem. Kiedyś o takich postaciach mówiono człowiek renesansu.
Nowoczesny lekarz
Urodził się 25 stycznia 1885 r. w Odessie, jako syn właściciela apteki, magistra farmacji Jordana i Felicji z Podkowińskich. Studia medyczne rozpoczął w Moskwie i ukończył w Krakowie. Okres pierwszej wojny światowej spędził w carskiej armii jako lekarz wojskowy, a po jej zakończeniu objął w roku 1919 stanowisko dyrektora szpitala w Szczebrzeszynie. W tym okresie wykazał się dużym talentem organizacyjnym oraz zdobył sporą popularność, ale tylko wśród postępowej części mieszkańców. Zacofana i hermetyczna wspólnota religijna (miasteczko było jednym z ostoi ruchu chasydzkiego) nie była w stanie przyjąć nowoczesnych poglądów doktora. Dopiero podczas II wojny światowej działalność dr. Klukowskiego i jego wielkie zaangażowanie w walkę z okupantem przynoszą mu szacunek u znacznej części społeczeństwa miasteczka i okolic.
Żołnierz ZWZ/AK
Podczas okupacji (1939-44) dr Klukowski był członkiem Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. W 1940 roku został aresztowany i krótko więziony w Zamojskiej Rotundzie. Kierował Biurem Informacji i Propagandy w Zamojskim Inspektoracie AK. Przez całą wojnę był lekarzem oddziałów partyzanckich. Do szpitala przyjmował rannych żołnierzy podziemia, za co groziła mu kara śmierci.
Podczas pracy konspiracyjnej zaczął też gromadzić świadectwa z okresu okupacji: dokumenty ruchu oporu na Zamojszczyźnie, wspomnienia, dzienniki i relacje (często pisane na jego zamówienie). Wydane drukiem po wojnie stały się cennym materiałem dla historyków. Zebrane przez dr. Klukowskiego relacje, wspomnienia i dokumenty stanowiły „materiał dowodowy” w jednym z procesów norymberskich w listopadzie 1947 r. — w procesie funkcjonariuszy Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS. On sam został powołany jako świadek oskarżenia w sprawie pacyfikacji Zamojszczyzny.
Zdjęcie sygnalistycze wykonane przez UB
Lokalny lider i miłośnik książki
Wspólnie z kilkoma mieszkańcami Szczebrzeszyna, założył Komitet Odbudowy Szkół, dzięki któremu już 1 września 1944 zaczął się rok szkolny w miejscowym gimnazjum, choć władza określająca się jako ludowa, tradycyjnie sukcesy przypisała sobie. Powołano także w Szczebrzeszynie poniekąd z jego inspiracji Zasadniczą Szkołę Zawodową, a w 1948 roku z jego inicjatywy otwarto Miejską Bibliotekę Publiczną.
Doktor Klukowski w otoczeniu pielęgniarek (fot. Archiwum Państwowe w Zamościu, za: www.szczebrzeszyn.info)
Nazwisko Klukowskiego kojarzy się też bibliofilom i przeróżnym kolekcjonerom, bowiem doktor był organizatorem wielu inicjatyw oraz aktywnym członkiem czołowych towarzystw. Największą pasją Zygmunta Klukowskiego było bibliofilstwo. Organizował ruch bibliofilski, popularyzował wiedzę o książce, wydawał bibliofilskie druki, był drukarzem amatorem. To z jego inicjatywy w 1923 r. powstało w Zamościu Koło Miłośników Książki (ZKMK), którego był prezesem (1923-39). Koło organizowało wystawy grafiki polskiej, książek i druków zamojskich. Wydało ok. 20 pozycji książkowych i dwa roczniki „Teki Zamojskiej”. Był organizatorem Zjazdu Naukowego im. Szymona Szymonowica w Zamościu (1929). Z. Klukowski doprowadził do przejęcia Biblioteki Miejskiej przez ZKMK (1927). Przyczynił się do otwarcia Biblioteki Miejskiej w Szczebrzeszynie (1939). Z jego inicjatywy powstało też Muzeum Ziemi Zamojskiej (1926).
Legitymacja wydana przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce
Za swoją działalność bibliofilską otrzymał wiele odznaczeń krajowych i zagranicznych a uwieńczeniem jego działań było nadanie mu w czerwcu 1959 roku najwyższego lauru dla bibliofila – Orderu Białego Kruka.
Spuścizna
Doktor Klukowski zebrał ponad 9 tys. woluminów książek. Był to księgozbiór o wyraźnym profilu historycznym. Było w nim ok. 100 druków wydanych przez Akademię Zamojską, druki bibliofilskie, książki medyczne oraz roczniki kilku tytułów czasopism. Nie zachował się on w całości. Znaczną jego część posiada Biblioteka KUL, w której dziale rękopisów znajdują się też 62 teczki zawierające materiały i dokumenty po dr. Klukowskim. Część zbiorów znajduje się w Głównej Bibliotece Lekarskiej w Warszawie. Do muzeum w Zamościu trafiły zamojskie starodruki zgromadzone przez doktora przed II wojną oraz inne eksponaty muzealne.
Zygmunt Klukowski zmarł w Szczebrzeszynie 23 listopada 1959 roku i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Jego zasługi dla miasta są niepodważalne.
Okładka anglojęzycznej wersji "Dziennika z lat okupacji"
Okładka jednego z wydań "Dziennika z lat okupacji"
