Józef Franciszek Bazgier urodził się 2 kwietnia 1887 r. w Wierzchowisku k. Wolbromia, należącym wówczas do powiatu miechowskiego (zabór rosyjski), jako syn Piotra i Jadwigi Klementyny z Urbańskich. Miał dwu braci i siostrę Marię, która po mężu przyjęła nazwisko Pietrasińska1.
Jego ojciec był nauczycielem ludowym, matka pochodziła z rodziny szlacheckiej, zubożałej w wyniku represji po Powstaniu Styczniowym. Ważną rolę w jego życiu odegrała babka Marianna Bazgier z Lubosków, niepiśmienna chłopka z Zająca k. Gołonoga (obecnie dzielnica Dąbrowy Górniczej), troszcząca się o patriotyczne wychowanie swych dzieci – Piotra, Tomasza i Ludwiki, a później wnucząt.2
Około 1897 r. Piotr Bazgier z rodziną musiał opuścić Wierzchowisko, bo został zwolniony z pracy, gdy w czasie wizytacji jego szkoły wyszło na jaw, że – wbrew zakazowi władz rosyjskich – uczył języka polskiego. Dzięki staraniom podjętym w Łódzkiej Dyrekcji Naukowej otrzymał pracę w szkole w Grodźcu. Tu w marcu 1899 r. zmarła na gruźlicę jego żona. Nie ożenił się powtórnie i sam wychowywał najmłodszych synów, pracując m.in. w Piasku k. Złotego Potoku. Dopiero ok. 1914 r. uzyskał niezależność, kupując w Gołonogu niewielkie gospodarstwo rolne.
„Przez oświatę do wolności”
Józef Bazgier, podobnie jak jego ojciec, uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego w Jędrzejowie. W 1905 r. brał udział w strajku szkolnym i z tego powodu ukończył szkołę z niższą lokatą.
Jego ojciec był nauczycielem ludowym, matka pochodziła z rodziny szlacheckiej, zubożałej w wyniku represji po Powstaniu Styczniowym. Ważną rolę w jego życiu odegrała babka, niepiśmienna chłopka, troszcząca się o patriotyczne wychowanie swych dzieci, a później wnucząt.
W efekcie strajku car Mikołaj II wydał 17 października 1905 r. reskrypt, w którym zezwalał na zakładanie szkół prywatnych z polskim językiem nauczania, ale z ograniczonymi prawami w stosunku do szkół publicznych. Bazgier poświęcił się budzeniu świadomości narodowej poprzez działalność kulturalno-oświatową, pracował w wielu szkołach powstałych z inicjatywy Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS). Celem tej organizacji, założonej m.in. przez Henryka Sienkiewicza, zalegalizowanej w 1906 r., było krzewienie oświaty w duchu chrześcijańskim i narodowym – w myśl hasła „Przez oświatę do wolności”. Zakładano szkoły i seminaria nauczycielskie, zwalczano analfabetyzm, organizowano czytelnie, biblioteki, wykłady, wydawano i rozpowszechniano książki itp. Działalność ta była finansowana z wielkiej kwesty majowej organizowanej w czasie obchodów rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja, a później także w rocznice śmierci współzałożyciela Macierzy – Henryka Sienkiewicza.3
Po delegalizacji PMS w grudniu 1907 r. Bazgier pracował w innych prywatnych szkołach i nadal działał w Macierzy Szkolnej, ponieważ niektóre z jej kół prowadziły tajną działalność oświatową aż do ponownego jej uznania w 1916 r. przez Niemców, którzy rok wcześniej zajęli tereny Kongresówki.
W 1909 r., gdy był nauczycielem gimnazjum w Opatowie, Bazgier poznał i poślubił Jadwigę Weronikę z d. Żelawską (ur. 1887). Prawdopodobnie po zakończeniu roku szkolnego w 1909 r. wyjechali na Suwalszczyznę do rodziny żony. Tam Józef organizował szkolnictwo prywatne. 1 stycznia 1910 r. urodziła się ich córka Janina Maria, nosząca później nazwisko Zbrożek.
Gdy rodzina przeniosła się z Suwalszczyzny do Dąbrowy, oboje małżonkowie pracowali w szkole założonej przez Macierz Szkolną. Bazgier jako nauczyciel w placówce prywatnej był zobowiązany do odbycia służby wojskowej w rosyjskiej armii. Dwukrotnie uzyskiwał odroczenie z powodu symulowanej choroby serca. W 1912 r., podejrzewając oszustwo, wzięto go na obserwację do szpitala wojskowego w Warszawie. W tym samym roku zmarła w połogu jego żona; nie przeżyło też dziecko. Oparciem dla zrozpaczonego wdowca była w tym czasie stryjenka Magdalena Bazgier, która zajęła się jego pierworodną, niespełna dwuletnią, córką Janiną.
Na postawę Bazgiera miały wpływ także inne wydarzenia rodzinne. Starszy brat, Mikołaj Maksymilian (ur. 1881, od 1907 r. żonaty z Anną Uhl), jako bojowiec Józefa Piłsudskiego został aresztowany 1 grudnia 1907 r., był więziony w Sosnowcu i Piotrkowie Trybunalskim, aż wreszcie w trybie administracyjnym został zesłany na Syberię. Trafił do miejscowości Sucha Tunguzka nad Jenisejem. Z zesłania wrócił 1 maja 1912 r. W tym czasie Józef Bazgier szedł własną drogą. Działając na rzecz Polskiej Macierzy Szkolnej, wygłaszał odczyty, m.in. w Będzinie i Sosnowcu, a także pisał artykuły do sosnowieckiej „Iskry” i kolportował pismo „Górnik” 4. Jako publicysta używał wówczas pseudonimów „J.B.” i „Jan Lemiesz” 5.
Starszy brat, Mikołaj Maksymilian jako bojowiec Józefa Piłsudskiego został aresztowany 1 grudnia 1907 r., był więziony w Sosnowcu i Piotrkowie Trybunalskim, aż wreszcie w trybie administracyjnym został zesłany na Syberię. Trafił do miejscowości Sucha Tunguzka nad Jenisejem. Z zesłania wrócił 1 maja 1912 r.
Młodszy brat Józefa, Julian Lucjan Bazgier (ur. 1893), pseudonim „Popiel”, wstąpił do Legionów i walczył w I Brygadzie. W styczniu 1915 r. został ranny.6 Do rodziny dotarła wiadomość, że zginął w bitwie pod Krzywopłotami, co na szczęście okazało się pomyłką. Julian zawarł swoje wspomnienia w dwóch książkach z lat trzydziestych: Czwórka sztandarowa i W pościgu.7
Józef był nauczycielem szkoły kolejowej w Sosnowcu, potem dyrektorem tamtejszego gimnazjum. Był oddanym nauczycielem, wychowawcą i społecznikiem. Publikował teksty m.in. w dwutygodniku „Wspólna Praca” 8. Do odczytów sumiennie się przygotowywał. W 1923 r. nakładem „Księgarni Polskiej” Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej ukazała się jego publikacja Książę Józef Poniatowski. Odczyt z przezroczami9. Świadczy ona o tym, jak nowoczesny charakter miały jego wystąpienia.
Około 1917 r. ożenił się z Michaliną z d. Sidecką, nauczycielką języków obcych. Małżonkowie zamieszkali w Opatowie. Mieli pięcioro wspólnych dzieci, wychowywali także Janinę – córkę Józefa z pierwszego małżeństwa. Bazgier, organizując działalność Macierzy Szkolnej, często zmieniał pracę i – wraz z rodziną – miejsce zamieszkania. Trafił m.in. do Sosnowca, Nasielska, Sejn, Suwałk, Łomży i Prużany.
Społecznik, burmistrz, konspirator
Z powodu choroby serca zrezygnował ostatecznie z pracy nauczyciela, zatrudnił się w lecznictwie, nadal jednak działał w Polskiej Macierzy Szkolnej. Według przekazów rodzinnych, pracował w tym czasie w Warszawie w kancelarii Piłsudskiego. Brzmi to dość sensacyjnie, bo Bazgier miał poglądy endeckie. Możliwe, że chodzi tu o pracę w Polskiej Macierzy Szkolnej w Warszawie, po tym jak Piłsudski z Romanem Dmowskim doszli do porozumienia co do działalności tej organizacji na Kresach.
Z Warszawy Bazgier został oddelegowany w 1919 r. do Suwałk jako naczelnik Straży Kresowej (Okręgu Północnego, później zwanego Grodzieńskim).10 Straż Kresowa powstała w Lublinie w lutym 1918 r. w ramach sprzeciwu wobec oddania Ukrainie przez państwa centralne Chełmszczyzny i części Podlasia. Organizowała m.in. protesty w obronie polskości tych ziem.11
Bazgier brał udział w organizowaniu plebiscytu na Warmii i Mazurach (11 lipca 1920 r.). Później był redaktorem „Rolnika Suwalskiego”, tygodnika o charakterze społeczno-rolniczym poświęconego życiu wsi Suwalszczyzny, wydawanego w Suwałkach przez Okręgowy Związek Kółek Rolniczych od 14 sierpnia 1921 do 18 marca 1923 r. Pod jego redakcją ukazał się też Informacyjny kalendarz ziemi suwalskiej na rok 1922-gi.12
Jako burmistrz podejmował starania o utrzymanie powiatu sejneńskiego. W Urzędzie Rady Ministrów przedłożył memoriał w sprawie utrzymania powiatu. Kilkakrotnie jeździł w tej sprawie do stolicy. Jego starania nie zakończyły się jednak powodzeniem.
Od jesieni 1923 r. Bazgier był burmistrzem Sejn, drugim po odzyskaniu niepodległości.13 Na kilku zbiorowych fotografiach z tego okresu widzimy go wśród urzędników magistratu i strażaków.14 Burmistrz, jako delegat rady miejskiej, podejmował starania o utrzymanie powiatu sejneńskiego. W Urzędzie Rady Ministrów w Warszawie przedłożył memoriał w sprawie utrzymania powiatu, uchwalony przez radnych 26 listopada 1923 r. Kilkakrotnie jeździł w tej sprawie do stolicy. Jego starania nie zakończyły się jednak powodzeniem. Powiat sejneński zlikwidowano w 1925 r.15 W tym samym czasie, 3 sierpnia 1925 r., Bazgier został prezesem Zarządu Ochotniczej Straży Pożarnej w Sejnach.16 Był dobrym mówcą, pielęgnował pamięć o poległych za Ojczyznę.17 W sierpniu 1927 r., przed upływem kadencji, zrezygnował na własną prośbę ze sprawowania urzędu burmistrza.
Nie ma informacji o tym, co działo się z Bazgierem przez kilka kolejnych lat. Po roku 1935 mieszkał w Pabianicach. „Gazeta Pabianicka” z 17 maja 1936 r. wymienia go jako sekretarza tamtejszego Zarządu „Rodziny Radiowej”. Świadczyłoby to o jego nieustannym zaangażowaniu społecznym. W tradycji rodzinnej jest wspominany jako społecznik otwarty na wszelkie nowości.
W 1938 r. Józef Franciszek Bazgier został odznaczony Krzyżem Niepodległości, o czym informuje „Monitor Polski” nr 64/1938.
W czasie II wojny światowej mieszkał w Krakowie. Działał w konspiracji. Został aresztowany przez gestapo, był więziony przy ul. Montelupich. 30 stycznia 1942 r. trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz.18 Zmarł tam niespełna dwa miesiące później, 22 marca 1942 roku.
Tekst pochodzi z nr 1-2/2019 „Biuletynu IPN”
1 Po 1939 r. M. Pietrasińska z córką Wandą oraz bratanicą Ludwiką (później Styglan), córką Mikołaja M. Bazgiera, została wywieziona z okolic Zaleszczyk na Syberię. Po ewakuacji z Armią Andersa przez Iran trafiła do Nowej Zelandii. Zob. Dwie ojczyzny. Polskie dzieci w Nowej Zelandii. Tułacze wspomnienia, red. S. Manterys, Warszawa 2006, s. 349, 356.
2 Kochaj ideały. Dzieje rodziny Bazgierów w opracowaniu Marii Perlak, Bytom Odrzański 2005, mps, s. 9–11, w zbiorach M. i A. Perlaków; List od M. Perlak z 20 VII 2018 r., w zbiorach autora. Autor dziękuje Marii Perlak za udostępnienie materiałów źródłowych.
3 H. Markiewiczowa, Rzecz o Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 2016, s. 26, 46–47.
4 Kochaj ideały…, s. 54–61, 97–100, 108. Polityka oświatowa zaborców zmierzała do wynarodowienia Polaków. Dlatego w Królestwie Polskim analfabetyzm był „wielokrotnie wyższy niż w sąsiednich państwach europejskich, a nawet wyższy niż w europejskiej części Rosji. I tak na 1000 mieszkańców w Królestwie przypadało 822 analfabetów, podczas gdy w Rosji europejskiej odpowiednio – 783, w Anglii – 90, w Prusach – 60, we Francji – 95, w Austro-Węgrzech – 236”, K. Rędziński,Robotnicza oświata pozaszkolna w Zagłębiu Dąbrowskim na początku XX wieku, [w:] „Prace Naukowe. Pedagogika” 1994, nr 5, s. 158.
5 Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970, red. E. Jankowski, t. IV: A–Ż. Nazwiska, Wrocław – Warszawa – Kraków 1996, s. 33.
6 Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I.120.1.399; Lista chorych, rannych, zabitych i zaginionych legionistów do kwietnia 1915 r. (Lista strat Legionu Polskiego) [1915 r.], s. 3; por. J.L. Bazgier, Chrzest pod Krzywopłotami, „Wiarus. Tygodnik dla żołnierzy polskich wydawany przez Księgarnię Wojskową”, 8 IX 1919, r. II, z. 36, s. 374–378.
7 J.L. Bazgier (Popiel), Czwórka sztandarowa. Wspomnienia Piłsudczyka, Warszawa 1936; idem, W pościgu, Warszawa 1938.
8 W Podlaskiej Bibliotece Cyfrowej są dostępne dwa jego artykuły opublikowane w dwutygodniku poświęconym sprawom ziemi łomżyńskiej, a wydawanym za pozwoleniem cenzury niemieckiej w Łomży: Szkoła i życie, „Wspólna Praca”, 15 VII 1917, i Cele wychowawcze, „Wspólna Praca”, 1 X 1917.
9 J. Bazgier, Książę Józef Poniatowski. Odczyt z przezroczami, Warszawa 1923.
10 J. Gierowska-Kałłaur, Straż Kresowa wobec kwestii białoruskiej: deklaracja i praktyka, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2009, t. 44, s. 26.
11 P. Waingertner, Towarzystwo Straży Kresowej i Związek Rad Ludowych. Postulaty badawcze, „Przegląd Nauk Historycznych” 2003, nr 1 (3), s. 157–158.
12 Informacyjny kalendarz ziemi suwalskiej na rok 1922-gi, red. J. Bazgier, Suwałki 1922.
13 Wybory do Rady Miejskiej w Sejnach odbyły się 30 IX 1923 r., można więc przyjąć, że nowy burmistrz zaczął pełnić swój urząd w październiku. S. Buchowski, Rada Miejska w Sejnach w okresie międzywojennym, „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2003, t. 3.
14 I. Staniewicz, Administracja Sejn w okresie międzywojennym, „Almanach Sejneński” 2006, t. 3.
15 S. Buchowski, Rada Miejska w Sejnach…
16 A. Krachało, Monografia Straży Pożarnej w Sejnach 1875–1975, Sejny 1975, s. 34–35.
17 A. Matusiewicz, Egzekucje powstańców styczniowych w Suwałkach, „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2002, t. 2.
18 Informacja o więźniach, Bazgier Józef, http://auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/ [dostęp: 30 XI 2018 r.].
19 AUSCHWITZ DEATH CERTIFICATES. Names beginning with B, Cleveland Indy Media Center http://cleveland.indymedia.org/news/2007/03/24630_comment.php [dostęp: 30 XI 2018 r.].