Marian Rejewski urodził się 16 sierpnia 1905 r. w Bydgoszczy. W 1929 r. ukończył studia matematyczne na uniwersytecie w Poznaniu. W międzyczasie zainteresował się nim polski wywiad wojskowy, tzw. dwójka, czyli Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Przeszedł kurs kryptologii, po czym został zatrudniony na niepełny etat na stanowisku cywilnym w poznańskim oddziale Biura Szyfrów Oddziału II. Jednocześnie pracował na Uniwersytecie Poznańskim.
Prace nad Enigmą
We wrześniu 1932 r. przeszedł do warszawskiej centrali Biura Szyfrów, mieszczącej się w pałacu Saskim. Pracował nad złamaniem szyfru wojskowego maszyny szyfrującej Enigma, do czego doszło pod koniec grudnia tego roku.
W 1933 r. do Rejewskiego dołączyli dwaj inni uzdolnieni kryptolodzy Biura Szyfrów – Henryk Zygalski i Jerzy Różycki, dzięki czemu prace nad kolejnymi wersjami szyfrów Enigmy przyspieszyły. W 1937 r. zespół zajmujący się Enigmą został przeniesiony do tajnego ośrodka wywiadowczego w rejonie Pyr pod Warszawą. Kolejnym sukcesem Rejewskiego i jego kolegów było stworzenie tzw. bomby kryptologicznej, czyli elektryczno-mechanicznego urządzenia, które umożliwiało automatyczne łamanie kodów Enigmy. Innym wynalazkiem polskich kryptologów były tzw. płachty Zygalskiego, czyli perforowane płachty papieru służące jako nośniki danych. Jednakże wprowadzenie przez Niemców kolejnych modyfikacji Enigmy w grudniu 1938 r. przekreśliło te osiągnięcia i strona polska przestała odszyfrowywać jej kody.
Marian Rejewski. Zdjęcie pochodzi z albumu zawierającego fotografie pracowników i współpracowników Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, znajdującego się w aktach sprawy obiektowej kryptonim „Targowica” (z zasobu IPN)
Ze względu na fakt, że budżet Biura Szyfrów polskiej dwójki nie był w stanie udźwignąć zwielokrotnienia prac zespołu Rejewskiego, a wojna z Niemcami zbliżała się wielkimi krokami, pod koniec lipca 1939 r. podzielono się wiedzą o Enigmie z Francuzami i Brytyjczykami.
Na Zachodzie
Po agresji wojsk niemieckich na Polskę, 1 września tego roku, pracownicy cywilni i wojskowi Biura Szyfrów i innych struktur Oddziału II zostali ewakuowani do Rumunii. Brytyjczycy wprawdzie odmówili pomocy polskim kryptologom, ale Francuzi przerzucili ich do Paryża. W Château de Vignolles w Akwitanii powstał francusko-polski zespół kryptologiczny, któremu na przełomie 1939 i 1940 r. ponownie udało się złamać Enigmę.
Po upadku Francji w czerwcu 1940 r. polscy kryptolodzy kontynuowali prace na terytorium nieokupowanej przez Niemców części Francji, w ośrodku o kryptonimie „Cadix” w Château des Fouzes niedaleko miejscowości Uzès. Rejewski występował jako nauczyciel pod fałszywym nazwiskiem Pierre Ranaud. W Algierze, we francuskiej Afryce Północnej, powstała filia ośrodka „Cadix”. W trakcie podróży do niej zginął, w styczniu 1942 r., w katastrofie morskiej, Jerzy Różycki.
Postanowienie o założeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej krypt. „Kryptolog” dotyczącej Mariana Rejewskiego z 13 II 1956 r. (z zasobu IPN)
Postanowienie o zakończeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej krypt. „Kryptolog” dotyczącej Mariana Rejewskiego z 12 VI 1958 r. (z zasobu IPN)
Ze względu na namierzanie ośrodka wywiadowczego przez Niemców Rejewski z Zygalskim ewakuowali się w listopadzie tego roku w pobliże granicy z frankistowską Hiszpanią. Podczas przekraczania Pirenejów, w styczniu 1943 r., zostali jednak schwytani przez policję hiszpańską i osadzeni w więzieniu. Ostatecznie, dzięki wstawiennictwu polskiego PCK, zostali wypuszczeni na wolność. W sierpniu tego roku, przez Portugalię i Gibraltar, trafili w końcu do Wielkiej Brytanii. Do końca wojny pracowali w jednostce radiowej Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych w Stanmore-Boxmoor pod Londynem.
Dalsze życie
W listopadzie 1946 r. Rejewski powrócił do komunistycznej Polski. Zamieszkał w rodzinnej Bydgoszczy, gdzie pracował w miejscowych zakładach pracy. Przez wiele lat nie wiedziano o roli, jaką odegrał w złamaniu szyfru Enigmy. Wiedza ta stała się powszechna dzięki wspomnieniom napisanym przez niego po przejściu na emeryturę w 1967 r.
Marian Rejewski zmarł 13 lutego 1980 r. w Warszawie. Pochowany został z honorami na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Życiorys napisany przez Mariana Rejewskiego, 20 IV 1948 r. (z zasobu IPN)
Życiorys napisany przez Mariana Rejewskiego, 20 IV 1948 r. (z zasobu IPN)
Pierwsza strona ankiety osobowej Mariana Rejewskiego z okresu pracy w fabryce kabli w Bydgoszczy, 23 III 1949 r. (z zasobu IPN)
Druga strona ankiety osobowej Mariana Rejewskiego z okresu pracy w fabryce kabli w Bydgoszczy, 23 III 1949 r. (z zasobu IPN)
* * *
W IPN przechowywane są materiały archiwalne sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej krypt. „Kryptolog”, prowadzonej przeciwko Marianowi Rejewskiemu w latach 1956-1958 przez Wydział II Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy, a następnie Komendy Wojewódzkiej MO w Bydgoszczy. Sprawa zakończyła się niestwierdzeniem prowadzenia przez niego wrogiej działalności przeciwko PRL.
Ponadto w zasobie znajduje się odpis wniosku Rejewskiego z 29 kwietnia 1956 r., skierowanego do MON, w sprawie ewentualnego przyjęcia go do pracy, wraz z opinią o nim i jego rodzinie, wydaną przez Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy 17 lipca tego roku. Wniosek został odrzucony.
Odpis wniosku Mariana Rejewskiego w sprawie przyjęcia do pracy w MON z 29 IV 1956 r. (z zasobu IPN)
Pierwsza strona opinii Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy o Marianie Rejewskim i jego rodzinie, 17 VII 1956 r. (z zasobu IPN)
Druga strona opinii Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy o Marianie Rejewskim i jego rodzinie, 17 VII 1956 r. (z zasobu IPN)
Więcej interesujących materiałów na profilu Archiwum IPN
