Decyzji o scaleniu z ZWZ-AK nie zaakceptowała część działaczy NOW z poznańskiego (zwłaszcza działaczy z Kalisza), oni to utworzyli X Okręg NSZ i stanowili zresztą trzon powołanego okręgu. W styczniu 1943 r. przedstawiciele NSZ z poznańskiego przybyli na Ogólnopolski Zjazd SN do Warszawy.
W strukturze NSZ według danych z 1 lutego 1944 r. Okręg Poznań kryptonim „Łoś”, „Czeremcha”, „Piwonia” składał się z 27 powiatów: 1. Kalisz, 2. Turek, 3. Koło, 4. Konin, 5. Kępno, 6. Ostrów Wielkopolski, 7. Krotoszyn, 8. Jarocin, 9. Września, 10. Gniezno, 11. Mogilno, 12. Żnin, 13. Wągrowiec, 14. Chodzież, 15. Oborniki, 16. Poznań, 17. Środa, 18. Śrem, 19. Gostyń, 20. Rawicz, 21. Leszno, 22. Kościan, 23. Wolsztyn, 24. Nowy Tomyśl, 25. Międzychód, 26. Szamotuły, 27. Czarnków. Podział ten utrzymał się do końca okupacji.
Płk NSZ Edmund Effert, powstaniec wielkopolski, oficer WP, drugi komendant Okręgu IX Poznań NSZ, zamordowany 7 VI 1944 w Żabikowie.
Komenda Okręgu
Pierwszym Komendantem Okręgu X (do jesieni 1943 r.) był por. rez./kpt. NSZ Władysław Rutkowski „Włodzimierz”, po nim funkcję objął ppłk w st. spocz./płk NSZ Edmund Effert „Winiarski Stefan”, a następnie kpt. (NN) „Bogusławski” wysłany do Poznania w listopadzie 1944 r.
Ze sztabu okręgu znani są: szef I oddziału (organizacyjnego) – ppor./kpt. NSZ Czesław Wszędybył „Kaliski Wiktor”; szef VI oddziału (oświatowo-wychowawczego) – Tomasz Pacyński „Wiślak” (aresztowany w październiku 1943 r.).
Kpt. NSZ Czesław Wszędybył, żołnierz kampanii 1939, komendant powiatowy NSZ w Kaliszu, zginął w walce z Niemcami 3 IX 1943 r.
W ramach Okręgu wyodrębniony został Podokręg Kaliski (powiaty 1-8). Podokręg Kaliski: komendant podokręgu - ppor. rez./kpt. NSZ Czesław Wszędybył „Wiktor Kaliski”, szef działu legalizacji – Henryk Osajda „Michał”, „Mały” po nim plut. służby stałej/chor. NSZ Józef Ławniczak „Jurek Jan”, szef działu łączności – Adam Olszewski „Czarny”. Powiat Kalisz: komendant powiatu Kalisz – ppor. rez./kpt. NSZ Czesław Wszędybył „Wiktor Kaliski”, „Ziemowit”, komendant miasta Kalisz – Tadeusz Klisiński „Mirosław”. Powiat Konin: komendant powiatu Konin – Henryk Osajda „Michał”, „Mały” (areszt. 28 X 1943 ) po nim ppor. rez./por. NSZ Roman Brzeziński „Brzoza”, p.o. Komendanta Antoni Studziński „Żubr”, zastępca komendanta – Antoni Kurzawa (areszt. 28 X 1943 ), ppor. rez. /por. NSZ „Bohdan Dziedzic”, „Dąb” (NN ), komendant miasta Konin - Antoni Studziński „Żubr”. Powiat Koło: komendant powiatu Koło – Stefan Grządziela „Teodor” (areszt. III/IV 1943), chor. Florian Zakrzewski „Faraon”.
Stefan Grządziela, działacz Stronnictwa Narodowego, komendant powiatowy NSZ w Kole, zgilotynowany wraz z 11 podkomendnymi 12 I 1944 r. w więzieniu w Dreźnie.
Obsada innych funkcji w Komendzie Okręgu i komendach powiatowych nie jest ustalona. Na „listach awansowych NSZ” znajduje się 18 oficerów (głównie rezerwy) z Okręgu Poznańskiego.
Działalność
Na terenie Okręgu Poznańskiego nie tworzono oddziałów partyzanckich NSZ, nie podejmowano też na szeroką skalę akcji sabotażowych. Wielkopolska była bowiem terenem wcielonym do III Rzeszy, a ludność polska została w znacznym stopniu wysiedlona, zastąpiona w dużej mierze ludnością niemiecką. Możliwości poruszania się w terenie i korzystania ze środków komunikacji były ograniczone. Działalność NSZ sprowadzała się przede wszystkim do utrzymywania łączności organizacyjnej, szkolenia, wywiadu i propagandy.
Największe znaczenie miało zbieranie danych o charakterze wywiadowczym: w zakresie wywiadu wojskowego (informacje o rozmieszczeniu i sile wojsk niemieckich), przemysłowego (informacje o rozmieszczeniu i charakterze produkcji zakładów przemysłowych oraz przygotowania do przejęcia zakładów przez NSZ w momencie klęski Niemiec), komunikacyjnego (rozpoznanie transportu, głównie kolejowego) i antyniemieckiego (rozpoznawanie instytucji niemieckich, ewidencja Niemców wyróżniających się okrucieństwem wobec Polaków).
Działalność propagandowa ograniczona była do prowadzenia nasłuchów radiowych, kolportażu prasy podziemnej i rozprowadzania „cegiełek” – znaczków o różnych nominałach z napisem „Narodowe Siły zbrojne. Odra i Nysa Łużycka naszą granicą”, które dostarczały środków materialnych na cele organizacyjne. Prowadzona była ponadto tzw. „Legalizacja” – podrabianie niemieckich dokumentów i kuponów żywnościowych.
Bon Armii Polskiej, NSZ (1945)
W ramach AK
Po podpisaniu umowy scaleniowej pomiędzy TNRP a Komendantem AK (w dniu 7 marca 1944 r.) i wynikającym stąd rozłamie w NSZ, Okręg X opowiedział się w całości za p.o. Komendanta NSZ-AK ppłk. Albinem W. Rakiem „Lesińskim”, wyznaczonym na to stanowisko przez Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju gen. dyw. Tadeusza Komorowskiego „Bora”. Okręg rozpoczął scalenie 3 maja 1944 r. Wobec rozbicia struktur Armii Krajowej w Okręgu Poznańskim na obszarze południowo-wschodniej Wielkopolski, Narodowe Siły Zbrojne podporządkowały się w listopadzie 1944 r. strukturom Okręgu Łódź AK, działając jako struktury NSZ-AK.
Liczna grupa oficerów i żołnierzy z Wielkopolski wzięła udział w Powstaniu Warszawskim, zasilając szeregi oddziału NSZ – pułku im. gen. Władysława Sikorskiego kryptonim „Sikora”. Dowódcą pułku był ppłk Lucjan Trzebiński „Dowoyna”, a jego zastępcą ppłk Władysław Olszewski „Popowski”.
Po zakończeniu powstania nastąpił nowy podział terytorialny w NSZ-AK. Okręg X Poznański wszedł w skład Obszaru Zachód (tereny wcielone do III Rzeszy). Komendantem Obszaru został ppłk Zygmunt Reliszko „Kołodziejski”. Siedzibą Obszaru, a także prawdopodobnie Okręgu Poznańskiego była Częstochowa. Tam bowiem odbywały się odprawy, na które przybywał zastępca komendanta okręgu poznańskiego kpt. Władysław Rutkowski „Włodzimierz”. W tym czasie komendantem Okręgu Poznańskiego NSZ-AK był mjr/ppłk Jan Poray-Wybranowski „Radoszcz”.
Po wkroczeniu na tereny Wielkopolski oddziałów sowieckich siatka NSZ-AK włączyła się w działalność poakowskiego podziemia antykomunistycznego.
* * *
W lutym 1945 r. na terenie Poznania i powiatu poznańskiego część NSZ nie scalona w czasie wojny z AK utworzyła Okręg II Poznań (kryptonim „Armia Polska w kraju zachód”) pod dowództwem płk. Stanisława Kasznicy. Podlegało mu ok. stu osób zorganizowanych w Obwodach: miasto Poznań, Poznań-Północ i sekcji żeńskiej. Okręg Poznań prowadził działania propagandowe, wywiadowcze i ekspropriacyjne. W okresie od lipca do września 1945 r. na skutek aresztowań Okręg II Poznań NSZ został rozbity, a jego struktury nie zostały odtworzone. Ocalałymi strukturami na terenie Obwodu m. Poznań kierował kpt. Józef Wysoki, nie zdołał on jednak odbudować struktur organizacyjnych. Działalność konspiracyjną zawieszono w 1946 r.
