W Busku-Zdroju 1 września 1939 r. rozpoczął się przejmującym wyciem syren ostrzegających mieszkańców miasta przed nalotem niemieckiego lotnictwa. Na uzdrowiskową część miasteczka spadły pierwsze bomby. Jedna z nich zniszczyła sanatorium Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Dr Szymon Starkiewicz, wieloletni dyrektora Sanatorium Dziecięcego „Górka”, wspominał:
„(…) Gdyśmy tak przybiegli, zobaczyliśmy przed gmachem ogromną wyrwę, pełną szkła z rozbitych szyb, a na progu zarządzającą kuchni z roztrzaskaną głową. Byliśmy wstrząśnięci, gdyż przed godziną omawialiśmy ewentualność przeniesienia tam części dzieci z Górki, na której jak nam się wydawało, nie było zbyt bezpiecznie”.
W wyniku nalotu były osoby ranne oraz zabite. Do akcji ratunkowej przystąpiły między innymi harcerki z drużyny imienia Emilii Plater z drużynową Basią Liberą na czele.
Busko-Zdrój, Łazienki, przed 1939. Ze zbiorów BN - polona.pl
Czekając na nadejście wroga
3 września 1939 r. na buskim cmentarzu zgromadził się tłum oczekujący wiadomości dotyczących sytuacji wojennej w Polsce. Proboszcz – Antoni Otrębski – poinformował mieszkańców Buska-Zdroju o bombardowaniu miast oraz o zbrodniach Wehrmachtu popełnianych na osobach cywilnych.
Władze miasta zarządziły ostre pogotowie czynnej i biernej obrony przeciwlotniczej. Miejscową ludność wezwano do kopania rowów przeciwlotniczych i zabezpieczania okien przed wypadaniem szyb. Mieszkańcy Buska-Zdroju wykupywali ze sklepów naftę, cukier i sól. Ze względu na fakt, że młyny zaprzestały działalności, brakowało chleba i mąki. Odczuwalny był również brak masła.
4 września 1939 r. władze powiatowe wraz z częścią podległych im urzędników opuściły Busko-Zdrój. Z miasteczka wyjechała również dyrekcja Uzdrowiska i jego personel. Powyższe wydarzenia miały znaczący wpływ na pogorszenie nastrojów wśród ludności. Czesław Dymko wspominał po wojnie:
„(…) Jeżeli już po kilku dniach urzędnicy z Buska położonego w środku kraju zostali ewakuowani, a wraz z nimi mój ojciec /Bronisław Dymko – policjant/ to sprawa stała się na pewno bardzo poważna”.
W następnych dniach września 1939 r. w Busku-Zdroju narastała atmosfera paniki i chaosu. 9 września 1939 r. w pobliskiej Broninie rozegrała się największa bitwa na terenie ówczesnego powiatu stopnickiego. Do Sanatorium Dziecięcego „Górka” w Busku-Zdroju zwożono rannych cywilów oraz żołnierzy Wojska Polskiego, których lokowano w pawilonach kolonii sezonowej. Opiekę nad nimi sprawowały m.in. harcerki z drużyny imienia Emilii Plater: Barbara Libera, Danuta Siwecka, Irena Siwczyńska oraz Danuta Teretuta. Z powodu ran odniesionych w walce pod Broniną w szpitalu tym zmarli: Stanisław Boczar, Stefan Lehman, Antoni Winnicki, Czesław Mizgajski, Józef Leski, Antoni Zawała, Franciszek Hreczko, Tymotka Janeczko, Władysław Debich, Emil Muthwil oraz Ludwik Bryłko.
Sanatorium „Górka” Kolonia Lecznicza Dziecięca im. dr. med. rektora Józefa Brudzińskiego w Busku-Zdroju, 1933. Fragment mapy plastycznej wykonanej przez dzieci przebywające w sanatorium. Ze zbiorów NAC
Kolbami w drzwi załomocą
Do uzdrowiska Niemcy wkroczyli 9 września 1939 r. Na terenie Buska-Zdroju nie doszło do większych walk. Po wkroczeniu do miasteczka, Niemcy strzelali z samochodów pancernych w okna domów. Halina Wielowiejska wspominała pierwsze spotkanie z Niemcami:
„(…) Tegoż dnia późnym popołudniem przyszedł do nas polski żołnierz i poprosił o cywilne ubranie. (…) Żołnierz zapytał jeszcze, czy może przenocować. Oczywiście, przytaknęłam i zaprowadziłam go do stodoły. Rano już go nie było. Do domu zaś wpadło 5 żołnierzy niemieckich. Trzech z nich skierowało na mnie swoje gotowe do strzału karabiny. Zachowali się tak, jakbym ja, 13-letnia mała i szczupła dziewczyna była dla nich ogromnym zagrożeniem”.
Jedną z pierwszych styczności z Niemcami miała również rodzina Jasionków. Zaraz po wkroczeniu żołnierzy Wehrmachtu do Buska-Zdroju, przed ich domem zatrzymał się samochód niemiecki. Niemcy chcąc się umyć przy studni, zażądali dostarczenia im mydła. Krystyna Jasionek odmówiła, mówiąc, by szorowali ręce za pomocą piasku. Jej odpowiedź wywołała u nich wściekłość. Jeden z nich wymierzył w nią karabin. Przebywająca u Jasionków właścicielka apteki z Katowic (dane personalne nie ustalone) stanęła w obronie dziewczyny, zwracając się do Niemców płynną niemczyzną: „to młoda i jeszcze głupia dziewczyna, nie wie co mówi, niech ją pan zostawi”. Dzięki jej interwencji, nastolatkę pozostawiono w spokoju.
Służba Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdienst) przewozi drogą Busko-Zdrój – Kielce polskie działa kal. 105 mm zdobyte przez Niemców w czasie walk wojny obronnej Polski w 1939 r. Ze zbiorów NAC (autor: Erwin Reindl)
Ustawione w parku zdrojowym w Busku-Zdroju, zdobyte przez Niemców podczas wojny obronnej Polski w 1939 r., polskie armaty typu Schneider wz. 97 kal. 75 mm. Ze zbiorów NAC
Iskra oporu
Powszechnym zjawiskiem towarzyszącym przemarszowi wojsk niemieckich było masowe terroryzowanie mieszkańców i łamanie oporu ludności poprzez zabieranie zakładników, których los miał być zabezpieczeniem poczynań okupanta. W jednym z narożnych budynków przy ul. Pińczowskiej (obecnie ul. Bohaterów Warszawy) w strzelaninę z Niemcami 7 września 1939 r. wdał się żołnierz Wojska Polskiego – 33-letni Władysław Ciapała pochodzący z Będzina. Po krótkiej walce poległ. Niemieccy żołnierze w ramach odwetu opanowali domy zlokalizowane przy ul. Pińczowskiej. Wszystkich mieszkańców wypędzono i ustawiono z podniesionymi do góry rękami nad dołem. Wycelowano w nich również karabiny maszynowe. Następnie Niemcy przeszukiwali okoliczne domy, zapewne w celu znalezienia żołnierzy Wojska Polskiego. Po pewnym czasie zwolniono kobiety wraz z dziećmi, mężczyzn zaś zostawiono jako zakładników. Ciało Ciapały 11 września 1939 r. przewieziono furmanką na cmentarz parafialny w Busku-Zdroju, gdzie pochowano go obok innych żołnierzy poległych we wrześniu w 1939 r. w okolicach miasteczka.
We wrześniu 1939 r. Niemcy dokonywali również licznych zbrodni na żołnierzach Wojska Polskiego. Na pograniczu Buska-Zdroju i Łagiewnik, na tzw. Zimnych Wodach, 8 września 1939 r. niemiecki samolot rozpoznawczy typu „Storch” otworzył ogień do kawalerzysty. Został on pochowany na cmentarzu parafialnym w Busku-Zdroju 12 września 1939 r. Jego personaliów niestety nie udało się ustalić.
