Wyznaczeni sędziowie zobligowani zostali do rozpoznania popełnionych na terenie właściwości sądów, z których ich delegowano, spraw o przestępstwa podlegające właściwości sądów okręgowych w odniesieniu do art. 1 i 3 dekretu o stanie wojennym, a także pozostałych spraw leżących w kompetencji sądów okręgowych zgodnie z dotychczas obowiązującymi zasadami podziału właściwości z pominięciem przestępstw określonych w art. 122, 124, 128 i 129 kodeksu karnego jeśli sprawca działał na rzecz obcego wywiadu bądź czynił do tego przygotowania oraz popełnionych przez oficerów zajmujących stanowiska dowódcy pułku i wyższe bądź rozpoznawane wobec nieobecnych. Miało się to odbywać w oparciu o zarządzenie szefa właściwego sądu okręgowego.
Zmiany w ustroju sądów wojskowych
Na podstawie dekretu z 12 grudnia 1981 r. o przekazaniu do właściwości sądów wojskowych spraw o niektóre przestępstwa wprowadzono również zmiany w zakresie ustroju sądów wojskowych. Artykuł 11 dekretu zawierał dwie istotne zasady, z których wynikało, że wojskowe sądy okręgowe były wówczas sądami wyższymi wobec wojskowych sądów garnizonowych działających na terenie ich właściwości, a także szefowie sądów okręgowych sprawowali nadzór w sprawach sądowych nad wojskowymi sądami garnizonowymi. Według ustawowego obowiązku nadzoru szefowie wojskowych sądów okręgowych posiadali szereg obowiązków, ale i uprawnień. Uprawnieni byli m.in. do przydzielania do rozpoznania spraw, które podlegały właściwości sądów okręgowych, sędziom delegowanym z wojskowych sądów garnizonowych, uwzględniając jednakże równomierne obciążenie sprawami. Posiadali możliwość doraźnego wspierania sądów garnizonowych personelem administracyjnym, żądania okresowych sprawozdań dotyczących pracy wojskowych sądów garnizonowych czy reprezentowania tychże sądów przed dowództwem okręgów wojskowych. W zakresie obowiązków natomiast wpisano okresowe wizytowanie, w nowo powstałych sądach szczegółową analizę pracy tajnej kancelarii, działu wykonawczego, udzielanie doraźnej pomocy w zaopatrzeniu, czuwanie nad tokiem przeprowadzanych szkoleń, pomoc szefom nowo powstałych placówek w nawiązywaniu kontaktów z władzami partyjno-politycznymi garnizonów, podejmowanie interwencji u wyższych przełożonych oraz okresowe lub niezwłoczne (w sprawach ważnych) meldowanie Prezesowi Izby Wojskowej Sądu Najwyższego o problemach wynikających z powierzonej funkcji nadzoru w sprawach sądowych nad wojskowymi sądami garnizonowymi.
Więzienie karno-śledcze w Białymstoku, obecnie areszt śledczy, Fot. Projekt IPN "Śladami Zbrodni"
Obsada personalna WSG w Białymstoku
Prezes Izby Wojskowej Sądu Najwyższego na podstawie zarządzenia z dnia 28 grudnia 1981 r. wyznaczył obsadę personalną oddelegowując do sprawowania funkcji sędziego kpt. Jerzego Steckiewicza na stanowisko szefa Wojskowego Sądu Garnizonowego (WSG) w Białymstoku, ponadto ppor. Piotra Króla – sędziego Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie (WOW) orzekającego w Białymstoku, a także ppor. Jerzego Rypinę i ppor. Bazylego Zacharczuka – sędziów WSG w Białymstoku. Od 20 maja 1982 r. do funkcji szefa WSG w Białymstoku wyznaczono ppłk. Henryka Urbanowicza. Miał pozostawać na tym stanowisku tymczasowo do 8 czerwca 1982 r. Prawdopodobnie był wyznaczony na to miejsce w zastępstwie za kpt. J. Steckiewicza na czas jego nieobecności .
Sędziowie delegowani
Zarządzeniem Prezesa Izby Wojskowej Sądu Najwyższego nr 21 z dnia 28 grudnia 1981 r. w oparciu o art. 13 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o przekazaniu do właściwości sądów wojskowych spraw o niektóre przestępstwa oraz o zmianie ustroju sądów wojskowych i wojskowych jednostek organizacyjnych Prokuratury Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w czasie obowiązywania stanu wojennego oddelegowano do pełnienia obowiązków sędziowskich w Sądzie WOW sędziów Wojskowego Sądu Garnizonowego (WSG) w Białymstoku. Do WSG w Białymstoku kierowani byli sędziowie również z poszczególnych sądów powszechnych w celu rozpoznania spraw w przeróżnym przedziale czasowym. Związane to było z datą wszczęcia i zakończenia postępowania sądowego. Mimo delegowania wskazani sędziowie nie zaniechali czynności służbowych w sprawach należących do właściwości sądów, z których byli delegowani. Kolejne oddelegowania sędziów białostockich miały miejsce w zasadzie przez cały okres obowiązywania stanu wojennego. W materiałach źródłowych możemy odnaleźć informacje o delegowaniu na okres od 3 marca do 30 kwietnia 1982 r. por. Jana Malinowskiego jako sędziego do WSG w Białymstoku oraz do pełnienia czynności sędziowskich w Sądzie WOW w Warszawie. Decyzję taką wydał gen. bryg. Kazimierz Lipiński w lutym 1982 r. Od października 1982 r. wskazanego sędziego ponownie oddelegowano do WSG w Białymstoku celem rozpoznania sprawy przeciwko Agnieszce Nowak i innym osobom. Do sprawy wszczętej przeciwko Dariuszowi Boguskiemu i innym wyznaczono 18 listopada 1982 r. mjr Walentego Makara oraz ppor. Bogusława Rogalskiego. Przywołana sprawa rozpoznana została w składzie Sądu WOW.
Krąg sędziów wojskowych WSG w Białymstoku w dniu 11 kwietnia 1983 r. zasilili m.in. ppor. Andrzej Maczek – sędzia Sądu Rejonowego w Ełku czy ppor. Marcin Stachowiak – sędzia Sądu Rejonowego w Łomży. Stała obsada personalna WSG w Białymstoku w latach 1981-1983 wyglądała następująco: kpt. J. Steckiewicz, ppor. P. Stecki, ppor. T. Kajewski, ppor. B. Zacharczuk, por. J. Rypina. WSG w Białymstoku został rozformowany dnia 30 kwietnia 1983 r., a dokumentacja sądowa przekazana została do Sądu WOW.
Charakterystyka orzeczeń
Sąd WOW podczas sesji wyjazdowych odbywających się w Białymstoku dokonał rozpatrzenia trzydziestu dziewięciu spraw. Wydał wyroki skazujące wobec dwudziestu dwóch osób. Natomiast kary o charakterze wolnościowym zapadły wobec dwunastu oskarżonych. WSG w Białymstoku wydał wyroki skazujące wobec jedenastu osób. Jednakże wyrok pozbawienia wolności wydał tylko wobec jednego oskarżonego, pozostali otrzymali kary wolnościowe.
Szefowie wojskowych sądów okręgowych uprawnieni byli m.in. do przydzielania do rozpoznania spraw, które podlegały właściwości sądów okręgowych, sędziom delegowanym z wojskowych sądów garnizonowych. Do ich obowiązków zaś należała m. in. szczegółowa analiza pracy tajnych kancelarii oraz działu wykonawczego nowo powstałych sądów.
Sądy wojskowe wobec cywili wykazywały większy liberalizm aniżeli sądy powszechne. Rozprawy sądowe również miały spokojniejszy przebieg, co skutkowało niejednokrotnie łagodniejszymi wyrokami. Do głośnych spraw, które pojawiły się na wokandzie WSG w Białymstoku należał tzw. „proces 21”. Sprawa miała charakter polityczny, prowadzona była w trybie doraźnym i dotyczyła niezaniechania działalności w Niezależnym Zrzeszeniu Studentów (działalność zawieszona) i kolportażu nielegalnych wydawnictw NSZZ „Solidarność”. W efekcie skazano siedem osób. Paradoksalnie najsurowsze wyroki wymierzono osobom, które wyraziły zgodę na współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa i prokuraturą.
Sądy wojskowe obok sądownictwa powszechnego i kolegiów ds. wykroczeń stanowiły istotny element w represyjnej polityce państwa. Surowość wymierzanych wyroków nie była jednak dostateczna. Władze oczekiwały zastosowania ostrych represji wobec opozycjonistów. Mimo podejmowanych prób wpływania na sądownictwo przez rząd nie uzyskano oczekiwanych efektów. Atmosfera panująca w czasie stanu wojennego oraz po jego zakończeniu doprowadziła do rezygnacji z pracy wielu sędziów, m.in. przez czynności, jakie podejmowano wobec kadry sędziowskiej ze strony administracji sądowej.
Orzecznictwo sądów nie odznaczało się jednolitością. Zdarzały się bowiem przypadki odstępowania od prowadzenia danej sprawy przez skład orzekający w trybie doraźnym. Ponadto wydawano łagodniejsze wyroki. Naturalnie orzecznictwo karne nie było wolne również od surowych wyroków, na co liczyły władze. Wyrok trzech lat pozbawienia wolności wydany wobec Lecha Kraszewskiego za próbę wywieszenia ulotki był wyjątkowo surowy i nie nosił znamion sprawiedliwości. Sądy zarówno wojskowe jak i powszechne stały się instrumentem w rękach władz. Kardynalnym celem tych organów w omawianym czasie było więc represjonowanie obywateli za działania, które podejmowali zgodnie z przysługującymi im prawami.
