Urodzony 3 marca 1875 r. w Zalesiu Wielkim k. Gostynia, Cyryl Ratajski, syn Wojciecha i Teofili z d. Filipowskiej, świadectwo dojrzałości otrzymał w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu w 1896 r. Po ukończeniu studiów prawniczych w Berlinie pracował jako referent sądowy w Torgau. Od 1906 r. prowadził kancelarię adwokacką w Raciborzu. Od 1919 r. pracował w Spółce Akcyjnej „Dr Roman May – fabryka chemiczna”. Od stycznia 1919 r. był wysłannikiem Naczelnej Rady Ludowej do Komitetu Narodowego w Paryżu, a od lipca zastępcą komisarza Naczelnej Rady Ludowej. W okresach: kwiecień 1922 – listopad 1924 i czerwiec 1925 – kwiecień 1934 r. był prezydentem Poznania. Jego zdolności i kompetencje zostały docenione, gdyż od listopada 1924 do czerwca 1925 r. był ministrem spraw wewnętrznych. W okresie międzywojennym pełnił jeszcze m.in. funkcje prezesa Rady Nadzorczej Poznańskiej Kolei Elektrycznej, Komunalnego Banku Kredytowego i Państwowego Przedsiębiorstwa „Żegluga Polska”. Od października 1937 r. był członkiem Stronnictwa Pracy, a od maja 1938 r. prezesem Zarządu Wojewódzkiego SP w Wielkopolsce.

W gorące dni wrześniowe

W dramatycznych warunkach wojennych, jako prezes Zarządu Wojewódzkiego Stronnictwa Pracy Ratajski odegrał ważną rolę w Poznaniu – 5 września 1939 r. kolejny raz objął funkcję prezydenta miasta i przystąpił do organizowania władz miejskich. Zatwierdził nominację Jana Skotarka na stanowisko komendanta Straży Obywatelskiej, Jana Jankowskiego mianował komendantem Straży Pożarnej. W dniu 7 września powołany został Wojewódzki Obywatelski Komitet Społeczny pod przewodnictwem ks. prałata Pawła Steinmetza; zorganizowano także nowy Zarząd PCK, którym kierował Józef Winiewicz. Ratajski sprawował urząd prezydenta miasta do 14 września¹, następnie wyjechał do Puszczykowa. Od 11 do 17 kwietnia 1940 r. był więziony w Forcie VII w Poznaniu. W maju został osadzony w obozie w Poznaniu, a następnie wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa. Przebywał początkowo w Krukowie k. Sandomierza, a jesienią przeniósł się do Warszawy².

Główny Delegat na Generalne Gubernatorstwo

Stronnictwa skupione w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym zobowiązały się uzgodnić kandydatury na stanowisko Głównego Delegata i delegatów okręgowych do listopada 1940 r.³. Przez całą jesień trwały w Warszawie rozmowy, w których wysuwano różne propozycje. W toczonych przez polityków debatach proponowano na Delegata Głównego: Mariana Rapackiego – prezesa „Społem”, Jana Stanisława Jankowskiego – Stronnictwo Pracy, Jana Piekałkiewicza⁴ – Stronnictwo Ludowe, a na zastępców: Antoniego Pajdaka⁵ – Polska Partia Socjalistyczna, Cyryla Ratajskiego – SP, Stanisława Jasiukowicza – Stronnictwo Narodowe⁶. W listopadzie SN wysunęło kandydatów na stanowisko Głównego Delegata – byłego ministra rolnictwa Jerzego Gościckiego lub byłego dyrektora Banku Polskiego Władysława Mieczkowskiego⁷. Pozostałe stronnictwa uzgodniły ostatecznie kandydatury: na Głównego Delegata – Piekałkiewicza z SL, na zastępców – Pajdaka z PPS i Ratajskiego z SP.

W dramatycznych warunkach wojennych, jako prezes Zarządu Wojewódzkiego Stronnictwa Pracy Ratajski odegrał ważną rolę w Poznaniu – 5 września 1939 r. kolejny raz objął funkcję prezydenta miasta i przystąpił do organizowania władz miejskich.

Jednakże premier gen. Sikorski mianował Głównym Delegatem Rządu na Generalne Gubernatorstwo Ratajskiego („Górski”, „Wartski”, „Wrzos”), o czym minister Stanisław Kot zawiadomił wysłannika premiera do kraju Jana Skorobohatego-Jakubowskiego („Vogel”) depeszą z 3 grudnia 1940 r.⁸ Realizując koncepcję trzech Delegatur Głównych, rząd – jednocześnie z nominacją Ratajskiego – mianował Adolfa Bnińskiego („Białoń”) Delegatem Rządu na ziemie wcielone do III Rzeszy⁹. Wiadomość ta wywołała w kraju konsternację i oburzenie na nieliczenie się w Londynie ze stanowiskiem czynników krajowych. Efektem tego było burzliwe posiedzenie Politycznego Komitetu Porozumiewawczego 14 grudnia, na które przybył Ratajski¹⁰.

---

Cyryl Ratajski na fotografii z okresu międzywojennego. Fot. NAC

Sprzeciwy wobec podziału

Nowo mianowany Delegat Rządu Ratajski przedstawił sytuację w depeszy z 8 stycznia oraz w sprawozdaniu za okres do 10 stycznia 1941 r.:

W depeszy z 8 stycznia Delegat Rządu przekazał uwagi stronnictw wobec koncepcji rządowych: PPS-WRN, SL i SP sprzeciwiały się podziałowi kraju na trzy delegatury, uważając, że nie uwzględnia to konieczności istnienia centralnego ośrodka dyspozycyjnego oraz trudności w utrzymaniu łączności pomiędzy Rządem a krajem. Tylko SN uważało ten podział za słuszny. Socjaliści i ludowcy proponowali powołanie Delegata na cały kraj i wysuwali na to stanowisko prof. Piekałkiewicza, a na jego zastępcę Józefa Cyrankiewicza. Premier Sikorski po zapoznaniu się ze stanowiskiem partii politycznych nakazał kategorycznie Ratajskiemu wykonywanie czynności przysługujących Delegatowi. W celu złagodzenia konfliktu, udzielił mu zezwolenia, by w razie konieczności działał na terenie całego kraju.

Stworzenie cywilnych struktur państwa

Najważniejszym zadaniem Ratajskiego było zorganizowanie struktury administracyjnej Biura Delegata Rządu. Po przejęciu agend podlegających Janowi Skorobohatemu-Jakubowskiemu, na początku 1941 r. aparat ten przedstawiał się następująco: Jan Sokorobohaty-Jakubowski, zastępca Delegata; Jerzy Michalewski, sekretarz generalny; Leopold Rutkowski, dyrektor Departamentu Spraw Wewnętrznych; Jankowski, dyrektor Departamentu Pracy i Opieki Społecznej; Leon Nowodworski, dyrektor Departamentu Sprawiedliwości; Roman Rybarski, dyrektor Departamentu Skarbu; Antoni Olszewski, kierownik Działu Likwidacji Skutków Wojny; Bolesław Rutkowski, dyrektor Departamentu Przemysłu i Handlu. Na czele Departamentu Prasy i Informacji stał Stanisław Kauzik. Departament Oświaty i Kultury funkcjonował początkowo w dwóch częściach: „uczniowie” oraz „studenci”. Dyrektorem Departamentu został ostatecznie Czesław Wycech, który od 1937 r. był kierownikiem Wydziału Organizacyjnego Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego. Nawet zdecydowany krytyk Delegata Rządu Stefan Korboński przyznawał –

W dniu 30 października 1941 r. przesłano do Londynu schemat organizacyjny Biura Delegata, według którego aparat centralny składać się miał z Prezydium i jedenastu departamentów. Natomiast kandydatury na delegatów okręgowych, z uwagi na opozycję socjalistów i ludowców, nie mogły być uzgodnione. W czerwcu 1941 r. nastąpiła zmiana stosunku SL do Delegata, co umożliwiło dokonanie uzgodnienia kilku kandydatów. Od lata 1941 r. rozpoczął się proces uruchamiania delegatur okręgowych; w marcu 1942 r. było ich już czternaście.

---

Struktura Polskiego Państwa Podziemnego

Działalność

Jednym z najważniejszych zadań Delegata Rządu było informowanie polskich naczelnych władz państwowych o sytuacji w okupowanym kraju. Coraz obszerniejsze sprawozdania były wysyłane do Londynu za pośrednictwem kurierów i placówek łączności ogólnej i politycznej rozmieszczonych w różnych miastach Europy (m.in. Budapeszcie, Bukareszcie, Sztokholmie, Rzymie, Stambule). W 1942 r. były to już „poczty” comiesięczne. Ich syntetyczna część, w postaci „Pro memoria”, została opublikowana ponad dziesięć lat temu¹². Jednocześnie Ratajski systematycznie kierował do rządu polskiego apele i propozycje podjęcia zdecydowanych działań przeciwniemieckich, ponieważ „furor teutonicus, doprowadzony do morderczego paroksyzmu, sieje masowy mord i pożogę”¹³.

PPS-WRN, SL i SP sprzeciwiały się podziałowi kraju na trzy delegatury, uważając, że nie uwzględnia to konieczności istnienia centralnego ośrodka dyspozycyjnego oraz trudności w utrzymaniu łączności pomiędzy Rządem a krajem. Tylko SN uważało ten podział za słuszny.

W lipcu 1941 r. Ratajski zwrócił się do rządu o mianowanie prof. Piekałkiewicza („Wiktor”, „Wernic”) z SL zastępcą Delegata. Nominacja została podpisana w następnym miesiącu. W drugiej połowie 1941 r. doszło do zmiany na stanowisku sekretarza generalnego Delegatury – miejsce Jerzego Michalewskiego zajął działacz SL Jan Domański, natomiast Michalewski pozostał skarbnikiem Delegatury. W październiku 1941 r. za pośrednictwem placówek łączności politycznej w Budapeszcie i Sztokholmie został przesłany do Londynu „projekt Dekretu Prezydenta RP o ustroju władzy polskiej w kraju na czas przejściowy, aż do przejęcia przez Rząd Polski normalnego urzędowania”. Jednocześnie Ratajski zgłosił gotowość ustąpienia z funkcji Głównego Delegata na Generalne Gubernatorstwo i Kresy Wschodnie, motywując to chęcią dania rządowi swobody w wyborze ministra-delegata i dekonspiracją swojej osoby. W grudniu 1941 r. Ratajski opracował wizję powojennej Europy. Przyszłą granicę Polski na wschodzie widział zgodnie z ustaleniami traktatu ryskiego. Granicę zachodnią przedstawił w dwóch wariantach: zgodnie z wariantem maksymalnym miała ona biec od wyspy Rugii Odrą i Szprewą w okolice Ostrzyc, gdzie miała dochodzić do granicy czeskiej, w programie minimalnym – miała biec rzeką Grabowa (dopływ Wieprzy), na zachód od Wałcza i Krzyża, dalej wzdłuż granicy polsko-niemieckiej (włączając do Polski powiaty: babimojski, wschowski, milicki, sycowski i namysłowski) do Paczkowa i granicy czeskiej. Przy ustalaniu granicy z Czechosłowacją Ratajski nie przewidywał trudności z uwagi na planowaną unię polsko-czeską. Za niezwykle ważne uważał włączenie do Polski Prus Książęcych (Prus Wschodnich).

Służył do końca

Ratajski pełnił służbę państwową do końca życia. Pismo premiera i Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego odwołujące go z pełnionej funkcji otrzymał 15 września 1942 r. Już dwa dni później – jak pisał w depeszy –

Dla Ratajskiego dymisja ze stanowiska Delegata Rządu nie oznaczała wcale zakończenia pracy. Choć nie znamy szczegółów tej podjętej czy też zamierzonej działalności, to warto zwrócić uwagę na depeszę prof. Piekałkiewicza z końca września 1942 r. Pisał w niej do Stanisława Mikołajczyka:

I dalej:

Niestety, Ratajski zapewne nie zdążył już podjąć nowego zajęcia. Nadwyrężone słabe zdrowie znów dało znać o sobie, tym razem… ostatecznie. Zmarł

19 października 1942 r. w Warszawie, został pochowany na Powązkach pod nazwiskiem Celestyn Radwański. Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego, Orderem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, francuską Legią Honorową.

Tekst pochodzi z numeru 3/2019 „Biuletynu IPN”

_{¹ C. Łuczak, Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu 10 września 1939 – 23 lutego 1945, Poznań 1989, s. 18–19.}

_{² Z. Szymankiewicz, Poznań we wrześniu 1939, Poznań 1985, s. 186–267; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, oprac. J.M. Majchrowski, G. Mazur, K. Stepan, Warszawa 1994, s. 155; A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 2, Warszawa 1987, s. 157–158.}

_{³ Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. I: wrzesień 1939 – czerwiec 1941, wyd. II, Warszawa 2015, s. 571, Depesza PKP z 23 X 1940 r.}

_{⁴ A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 148–150; J. Gmitruk, Jan Piekałkiewicz. Bohater zapomniany, Warszawa 2009.}

_{⁵ A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 3, Warszawa 1991, s. 124–127; T. Żaczek, Antoni Pajdak (1894–1988). Uczestnik walk o Niepodległą Polskę od Legionów do Solidarności, Warszawa 2004.}

_{⁶ J. Michalewski, Relacja, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1973, z. 26, s. 73.}

_{⁷ SPP, t. 4.1.1.1., Depesza PKP z 12 XI 1940 r.; J.J. Terej, Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami Narodowej Demokracji, wyd. 2, Warszawa 1979, s. 132–133.}

_{⁸ Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. I: wrzesień 1939 – czerwiec 1941, wyd. II, Warszawa 2015, s. 663–664, Depesza S. Kota z 3 XII 1940 r.}

_{⁹ Ibidem, s. 665, Nominacja „Białonia” z 3 XII 1940 r.; E. Makowski, Adolf Bniński (1884– –1942), [w:] Wojewoda Adolf hr. Bniński 1884–1942, red. S. Dworacki, Poznań 1997, s. 41.}

_{¹⁰ J. Michalewski, Relacja… s. 72–74; E. Duraczyński, Kontrowersje i konflikty 1939–1941, wyd. 2, Warszawa 1979, s. 273–274.}

_{¹¹ S. Korboński, W imieniu Rzeczypospolitej…, Warszawa 2009, s. 80.}

_{¹² Pro memoria (1941–1944). Raporty Departamentu Informacji Delegatury Rządu RP na Kraj o zbrodniach na narodzie polskim, oprac. J. Gmitruk, A. Indraszczyk, A. Koseski, Warszawa 2005.}

_{¹³ SPP, MSW, t. 15, poz. 33, Pismo DR do MSW z 12 V 1942 r.}