W 2018 r. ukazała się nakładem Wojskowego Instytutu Wydawniczego pierwsza tak obszerna książka omawiająca organizację i działalność wojskowej łączności na linii Warszawa-Londyn przez Szwajcarię i Francję. Ta publikacja w istotny sposób uzupełnia naszą wiedzę o polskiej łączności w latach II wojny światowej. Dodajmy tylko, że poprzednia tego typu publikacja, przedstawiająca Odcinek Południe łączności zagranicznej KG ZWZ/AK została opublikowana w połowie lat 80-tych XX wieku1.
Struktura pracy
Całość omawianej tutaj książki została podzielona na Wstęp, sześć rozdziałów oraz Zakończenie.
Ta publikacja w istotny sposób uzupełnia naszą wiedzę o polskiej łączności w latach II wojny światowej.
W pierwszym z nich Autor (s. 15-58) omawia koncepcje budowy tej łączności w Dowództwie Głównym Służby Zwycięstwu Polski oraz Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej. Przedstawia także w tym rozdziale „Dalszy rozwój” tej łączności organizowany przez KG ZWZ/AK, doprowadzając ten proces do grudnia 1944 r.
W rozdziale drugim (s. 59-94) K. Dąbkiewicz opisuje organizację tras pocztowo-kurierskich na kierunku zachodnim jakie prowadziła KG ZWZ/AK z Warszawy. Przedstawione tutaj zostały placówki przerzutowe w Katowicach, Miluzie oraz Metzu. Także w tym rozdziale Autor opisuje wsypę „Jaracha”.
Całość omawianej tutaj książki została podzielona na Wstęp, sześć rozdziałów oraz Zakończenie.
Kolejny, trzeci rozdział (s. 95-154) zawiera opis organizacji i działalności placówki łączności w Bernie oraz bazy „Wera”-„Panorama”. Autor omawia działalność bazy z KG ZWZ/AK, Oddziałem VI Sztabu Naczelnego Wodza, bazą „Liszt” na Węgrzech oraz placówką „Janka” we Francji. W osobnym podrozdziale zawarty jest opis funkcjonowania łączności radiowej.
W rozdziale czwartym (s. 155-186) Autor skupił się nad przedstawieniem placówek organizowanych przez Oddział VI SNW na terenie Francji: „F” i „Ema”.
Rozdział piąty (s. 187-232) omawia dwa zagadnienia. Pierwsze zagadnienie to budowa tras pocztowo-kurierskich prowadzących przez Francję i Hiszpanię. Natomiast w podrozdziale drugim Autor skupił się na bazie łączności zagranicznej „Janka” w Paryżu.
Posterunek i szlaban graniczny między Generalnym Gubernatorstwem a III Rzeszą Niemiecką na przejściu koło Trzebini (fot. NAC)
Ostatni, szósty rozdział (s. 233-262) poświęcony został opisowi kurierów i emisariuszy wojskowych wysyłanych z Warszawy do bazy „Wera” i bazy „Janka”. W odróżnieniu od całości pracy w tym rozdziale Autor zawarł informacje na temat cywilnych kurierów Jana Karskiego i Jerzego Lerskiego (s. 261-262). Także w tym rozdziale zostały zawarte pewne informacje na temat Biura Szyfrów Zagranicznych w Oddziale V-k KG AK (s. 246) oraz przygotowywania „poczty do Londynu” (s. 246-247).
Cennym uzupełnieniem tekstu zasadniczego książki są dwa aneksy. Autor przedstawia w nich zawartość i losy „poczty” wysyłanych w latach 1942-1944 z Warszawy do Londynu przez bazy i placówki w Szwajcarii oraz Francji.
W Zakończeniu (s. 275-277) Autor dokonuje podsumowania własnych ustaleń. Tutaj też przedstawił jasno cel powstania omawianej publikacji pisząc (s. 276):
Celem przedstawionego opracowania było ukazanie zasadniczych etapów organizowania oraz funkcjonowania Odcinka Zachód oraz ściśle z nim współpracujących szwajcarskiej bazy „Wera”-„Panorama”, placówki „Ema” oraz bazy „Janka” w Paryżu. Chodziło o odtworzenie dziejów oraz rekonstrukcję całej gamy mechanizmów i strategii, zjawisk i wielopłaszczyznowych praktyk, które w finalnym efekcie doprowadziły do powstania jednej, choć składającej się z wielu elementów, struktury organizacyjnej, jaką był Odcinek Zachód Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ-AK
Uwagi ogólne
Omawiana książka przynosi szereg nieznanych szerzej wydarzeń z dziejów wojskowej łączności zagranicznej w latach II wojny światowej. Niestety, zarówno Autor jak i wydawca - Wojskowy Instytut Wydawniczy – nie docenili jej znaczenia.
Cennym uzupełnieniem tekstu zasadniczego książki są dwa aneksy. Autor przedstawia w nich zawartość i losy „poczty” wysyłanych w latach 1942-1944 z Warszawy do Londynu przez bazy i placówki w Szwajcarii oraz Francji.
Najważniejszym uchybieniem jest brak Indeksu osobowego. W książce wymieniono 350 osób2 – śledzenie ich losów bez Indeksu jest zajęciem dość karkołomnym.
Sporządzenie takiego Indeksu pozwoliłoby uniknąć Autorowi, nielicznych na szczęście, pomyłek w imionach, nazwiskach i pseudonimach opisywanych osób3. Jest to szczególnie bolesne w przypadku osób, które straciły życie w służbie Ojczyźnie.
Sporym utrudnieniem dla Czytelnika jest baza źródłowa wykorzystana przez Autora. Podstawę taką omawianej pracy stanowiły kopie dokumentów sporządzone przez Panią Generał Elżbietę Zawacką w Studium Polski Podziemnej w Londynie lub też wykonane dla Pani Generał przez pracowników Studium4.
Okładka książki
Obecnie dotarcie do tych kopii jest utrudnione, co powoduje znaczne niedogodności dla osób chcących zapoznać się z konkretnymi dokumentami.
Kolejna uwaga ogólna dotyczy strony ilustracyjnej – a właściwie jej braku. Wydawanie tego typu publikacji bez zdjęć i schematów jest dość dziwne. W przywołanej na samym początku, publikacji H. Latkowskiej-Rudzińskiej Czytelnik może zapoznać się choćby z kilkoma schematami łączności. Natomiast w książce autorstwa Krzysztofa Dąbkiewicza nie ma ani jednej fotografii5, nie ma też żadnego schematu łączności? Takie materiały gotowe do użytku znajdują się choćby w Studium Polski Podziemnej w Londynie, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, czy w Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu.
I jeszcze dwie uwagi ogólne:
- 1. Tytuł książki nie oddaje jej zawartości – być może taki tytuł został przyjęty dla zwiększenia zainteresowania Czytelników. Sugerowałbym w ewentualnym drugim wydaniu – zmianę tytułu na: Odcinek Zachód łączności zagranicznej KG AK.
- 2. Znacznym uchybieniem merytorycznym jest używanie przez Autora w stosunku do gen. Stefana Roweckiego i gen. Tadeusza Komorowskiego tytułu: Komendant Główny Armii Krajowej. Na czele Armii Krajowej stał: Dowódca! Także nieprawidłowe jest notoryczne pisanie przez K. Dąbkiewicza: gen. Grot-Rowecki – Dowódca AK nigdy nie posługiwał się takim zapisem.
i uwagi szczegółowe:
- 1. Na stronie 59 Autor pisze o akcji o kryptonimie „Ewa” (w tekście książki bez cudzysłowu). Dziwi brak znajomości publikacji dotyczącej tej właśnie akcji, wydanej prawie 50 lat temu6.
- 2. Na stronie 264 Autor pisze o zawartości poczty nr 12B/XI – możemy dodać, że w jej składzie były także meldunki wywiadowcze 148 i 1587.
- 3. Na stronach 264-265 Autor pisze o poczcie nr 3 B/I – i stwierdza, że prawdopodobnie była zabrana przez „Henryka”. W piśmie nr 3 do bazy „Wera” gen. Rowecki stwierdza jednoznacznie, że pocztę zabrał „Henryk” 8.
***
Pomimo wskazanych uchybień – książka Krzysztofa Dąbkiewicza jest cenna dla wszystkich osób zainteresowanych działalnością Armii Krajowej oraz Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza.
Krzysztof Dąbkiewicz, Emisariusze i kurierzy. W służbie łączności i wywiadu, Warszawa 2018, ss. 287.
1 H. Latkowska-Rudzińska, Łączność zagraniczna Komendy Głównej Komendy Głównej Armii Krajowej 1939-1944, Lublin 1985.
2 Na potrzeby tego omówienia książki K. Dąbkiewicza sporządziłem taki Indeks. Liczy on 13 stron komputerowych. Gdyby Wydawca decydował się na drugie wydanie, to uprzejmie informuję, że taki Indeks już istnieje.
3 Tylko dla przykładu podajmy: na stronie 174 widnieje: Jan Jadźwiński – zamiast: Jaźwiński; na stronie 253 figuruje: Kazimierz Mocarski – zamiast: Moczarski.
4 W wydanym w roku 2000 informatorze o zbiorach Fundacji kierowanej przez gen. E. Zawacką zapisano: „Najważniejszą częścią zbiorów Archiwum «Zagrody» jest zbiór depesz ekspediowanych przez AK-owskie bazy łączności zagranicznej, rozproszone po całej Europie, do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. […] Są to głównie kserokopie i wypisy ze Studium Polskim Podziemnej w Londynie sporządzone w latach siedemdziesiątych przez Elżbietę Zawacką oraz Halinę Czarnocką” – Informator o zbiorach Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”, red. K. Minczykowska, Toruń 2000, s. 157. Co interesujące (i dodajmy też niepokojące) w nowym informatorze Fundacji tych kopii depesz nie ma! – Informator o zbiorach archiwalnych Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Kobiet, red. K. Minczykowska, Toruń 2017, s. 242.
5 Nie mam na myśli fotografii powszechnie znanych: gen. W. Sikorskiego, czy Dowódców AK – generałów Stefana Roweckiego i Tadeusza Komorowskiego. Natomiast zamieszczenie przynajmniej kilku zdjęć kurierów i emisariuszy, zwłaszcza tych mniej znanych, wzbogaciłoby w sposób istotny treść książki.
6 T. Rubach, Z „Ewą” przez Pireneje, Warszawa 1973. Uwag do Bibliografii jest znacznie więcej, dotyczą one np. braku publikacji dotyczących Komitetu dla Spraw Kraju, cywilnej łączności zagranicznej. W wykazie Bibliografii (s. 279-287) znajdują się publikacje ani razu nie przywołane przez Autora w tekście zasadniczym oraz w przypisach.
7 IPN BU 1114/15, k. 253.
8 IPN BU 1114/25, k. 156.
