Kosiński, właśc. Józef Lewinkopf, urodził się 14 czerwca 1933 r. w Łodzi. Jego rodzicami byli Mojżesz Lewinkopf i Elżbieta de domo Liniecka, którzy od czasu okupacji niemieckiej używali nazwiska Kosińscy. Potwierdzono je urzędowo w marcu 1949 r.1
Jerzy ukończył socjologię na Uniwersytecie Łódzkim w 1955 r. i został asystentem w Instytucie Historii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Dzięki pomocy swego promotora, prof. Jerzego Chałasińskiego, wyjechał w 1957 r. do USA, gdzie na Uniwersytecie Columbia przez trzy lata odbywał studia doktoranckie. Równocześnie przez dwa lata nagrywał anonimowo polskojęzyczne audycje dla Radia Wolna Europa2.
Jeszcze pięć lat po śmierci Kosińskiego pojawiły się sugestie, że Malowany ptak mógł powstać w wyniku inspiracji autora polskimi książkami z zakresu antropologii bądź sztukami teatralnymi Władysława Reymonta.
Pierwszą jego publikacją był zbiór esejów socjologicznych Przyszłość należy do nas, towarzyszu (1960), kolejna to Nie ma trzeciej drogi (1962). Obie dotyczyły Związku Sowieckiego i ukazały się pod pseudonimem Joseph Novak, napisane najprawdopodobniej w ramach programu „rozwoju książki”, animowanego przez Centralną Agencję Wywiadowczą (CIA) i Agencję Informacyjną Stanów Zjednoczonych (USIA)3. Pierwsza z tych książek miała być owocem obserwacji poczynionych przez Kosińskiego podczas pobytu w Związku Sowieckim. Tymczasem według Jamesa Parka Sloana, wykładowcy anglistyki, przyjaciela Kosińskiego i autora jego biografii, istnieje wiele wątpliwości, czy Kosiński rzeczywiście był w Związku Sowieckim w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych4. Notabene książka została bardzo dobrze przyjęta przez krytyków i otworzyła mu drogę do kariery pisarskiej.
W piątym roku życia na emigracji w USA Kosiński ożenił się ze znacznie starszą od siebie i zmagającą się z chorobą alkoholową Mary Hayward Weir, wdową po Erneście Weirze, prezesie National Steel Company. Po czterech latach rozstali się. Kosiński ożenił się powtórnie w 1968 r., a jego drugą żoną była Katherina „Kiki” von Fraunhofer, specjalistka do spraw marketingu.
Malowany ptak ukazał się w 1965 r. Recenzentem książki do Book Review w„New York Timesie” był więzień niemieckich obozów koncentracyjnych Auschwitz i Buchenwald, amerykański pisarz i dziennikarz żydowskiego pochodzenia, laureat Pokojowej Nagrody Nobla Elie Wiesel. Początkowo recenzja nie była przychylna, ale według relacji Janusza Głowackiego, Kosiński przekonał Wiesela, że w książce zawarł swoje autentyczne dziecięce doświadczenia. Miał wówczas powstać odmienny tekst, który przyniósł autorowi szeroki rozgłos.
Pierwszą jego publikacją był zbiór esejów socjologicznych Przyszłość należy do nas, towarzyszu (1960), kolejna to Nie ma trzeciej drogi (1962). Obie dotyczyły Związku Sowieckiego i ukazały się pod pseudonimem Joseph Novak, napisane najprawdopodobniej w ramach programu „rozwoju książki”, animowanego przez CIA i USIA.
Przebywająca wówczas w Nowym Jorku matka Kosińskiego potwierdziła utrzymywaną przez niego wersję wydarzeń, wedle której był on podczas wojny oddzielony od rodziców5. Tytuł książki nawiązuje do sceny, w której pomalowany przez człowieka różnymi kolorami ptak, wyróżniający się odtąd na tle stada, zostaje przez nie zadziobany. Było to symboliczne odniesienie do historii głównego bohatera książki, sześcioletniego chłopca, którego rodzice – z chwilą wkroczenia 1 września 1939 r. Niemców do Polski – oddali pod opiekę starszej kobiety na wsi, pragnąc w ten sposób zapewnić mu bezpieczeństwo. Gdy staruszka umiera, chłopiec, przypominający Żyda albo Cygana, tuła się od wsi do wsi. Przez swój wygląd doświadcza różnych okropności psychicznych i fizycznych. Jest także świadkiem brutalnych relacji między chłopami, ich zabobonnych zwyczajów i seksualnych perwersji, m.in. aktów ze zwierzętami, gwałtów, kazirodczych związków. Kiedy trafia pod opiekę chłopa o nazwisku Grabosz, ten przy każdej okazji szczuje go psem, bije i stosuje dotkliwe tortury. W czasie służenia do mszy chłopiec upuszcza mszał, za co chłopi wrzucają go do kloacznego dołu. Na skutek doznanej traumy traci głos. Z końcem wojny przygarnia go żołnierz Armii Czerwonej o imieniu Mitka. Poznaje także innych żołnierzy, Jurija i Gawryłę, następnie trafia do sierocińca. Ten dziecięcy świat jest również brutalny i patologiczny. Chłopiec nie chce używać języka polskiego, identyfikuje się jako Rosjanin, fascynuje się Leninem i Stalinem, nie pozwala ściągnąć z siebie munduru Armii Czerwonej. Czeka z utęsknieniem na Gawryłę, a tymczasem odnajdują go rodzice. Rozpoznają syna po znamieniu na piersi, jak i uderzającym podobieństwie do matki. Pewnego dnia zaintrygowany telefonem, zwłaszcza usłyszanym po drugiej stronie męskim głosem, chłopiec odzyskuje mowę.
Nakład Malowanego ptaka osiągnął kilka milionów egzemplarzy, powieść ukazała się w dwudziestu językach. W pierwszym wydaniu znalazła się informacja, że główny bohater pochodzi „z dużego miasta w środkowej Polsce”, a w drugim z 1976 r. – „w Europie Wschodniej”. Książka opatrzona była uwagami od autora, w których pisze on m.in. tak:
„Pomiędzy rzeczywistością zewnętrzną a własną wyobraźnią pisarz zawiesza coraz to nowe zasłony. Ich liczba i skuteczność jako filtrów dla myśli autora zależy od jego usposobienia i wizji twórczej. Zasłony te nie mogą całkowicie skryć rzeczywistości; jedynie zaciemniają jej kontury, zawężają lub poszerzają granice, przyspieszają lub spowalniają jej ustawiczny ruch.”6
W innym miejscu dodał:
„Zarówno wymyślając fikcję, jak i opisując fakty, aktywny, twórczy umysł usuwa to, co nieistotne lub nie do przekazania, skłaniając się ku sytuacjom wyimaginowanym. Błędem byłoby twierdzić, że pamięć cechuje dosłowność lub dokładność; jeśli wspomnienia zawierają prawdę, jest to raczej prawda emocjonalna niż obiektywna. Można rzec, że przekształcamy nasze doznania w krótkie ujęcia filmowe.”7
Po uzyskaniu pozytywnej recenzji Wiesela na temat Malowanego ptaka kariera Kosińskiego zaczęła rozwijać się błyskawicznie. W następnym roku jego powieść została wyróżniona francuską nagrodą Prix du Meilleur Livre (1966), a jej autor otrzymał stypendia Guggenheima (1967), Forda (1968) i American Academy (1970). Kolejna jego książka Kroki uzyskała jedną z najważniejszych nagród literackich, National Book Award (1969), i nagrodę National Institute of Arts and Letters (1970). Przez dwie kadencje od 1973 r. Kosiński pełnił obowiązki prezesa amerykańskiego PEN Clubu. Prowadził też zajęcia z literatury na uczelniach wyższych, jak: Wesleyan, Princeton, Yale. Za sprawą ekranizacji książki Wystarczy być, wyreżyserowaną przez Hala Ashby’ego, Kosiński wkroczył w 1979 r. do świata amerykańskiego przemysłu filmowego. W filmie tym zagrali Peter Sellers, Shirley MacLaine i Melvyn Douglas, który za swoją rolę otrzymał Oscara.
Po uzyskaniu pozytywnej recenzji Wiesela na temat Malowanego ptaka kariera Kosińskiego zaczęła rozwijać się błyskawicznie. W następnym roku jego powieść została wyróżniona francuską nagrodą Prix du Meilleur Livre (1966), a jej autor otrzymał stypendia Guggenheima (1967), Forda (1968) i American Academy (1970).
Wkrótce nadeszły kolejne propozycje z „fabryki snów”. Kosiński wziął udział m.in. w filmie Warrena Beatty Czerwoni (1981), który zdobył trzy Oscary. Zagrał tam rolę bolszewickiego komisarza Grigorija Zinowjewa u boku takich sław, jak: Diane Keaton, Jack Nicholson i Gene Hackman. W 1982 r. był jednym z wręczających Oscara w kategorii najlepszy scenariusz oryginalny, który przyznano za film Rydwany ognia. Gościł w programach rozrywkowych, w Late Night with David Letterman i u Johnny’ego Carsona w The Tonight Show. Słynna fotografka Annie Leibovitz wykonała artystyczne zdjęcia Kosińskiemu do „New York Times Sunday Magazine”, w którym ukazał się również obszerny wywiad z pisarzem. Pojawiły się w nim m.in. od lat powtarzane informacje o jego wojennych przeżyciach, których doznał jako dziecko. Jedno ze zdjęć, zamieszczone na okładce magazynu, przedstawiało go z gołym torsem, ubranego w spodnie do gry w polo, którego był fanem, i pejczem w ręku, co miało zdradzać jego upodobanie do sadomasochizmu.
I nagle jego oszałamiająca kariera w USA się załamała. Stało się to za sprawą artykułu w tygodniku „The Village Voice”, którego autorzy Geoffrey Stokes i Eliot Fremont-Smith oskarżyli Kosińskiego o korzystanie z pomocy pisarzy widm, tłumaczy i redaktorów. Dziennikarze napisali, że dwie jego pierwsze książki, wydane pod pseudonimem Joseph Novak ukazały się dzięki CIA, powieść Wystarczy być była plagiatem Kariery Nikodema Dyzmy pióra Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, a Malowany ptak został przetłumaczony z języka polskiego na angielski8. Jeszcze pięć lat po śmierci Kosińskiego pojawiły się sugestie, że Malowany ptak mógł powstać w wyniku inspiracji autora polskimi książkami z zakresu antropologii bądź sztukami teatralnymi Władysława Reymonta9.
Po artykule w „The Village Voice” mit Kosińskiego w USA bezpowrotnie upadł. Zdecydował się wówczas przyjechać do Polski. Zrobił to w 1988 r. W następnym roku ukazał się pierwszy polski przekład Malowanego ptaka, oparty na wydaniu z 1976 r. Na spotkaniach autorskich ustawiały się długie kolejki po autograf. Kosiński wystąpił w telewizji, udzielał wywiadów – znów błyszczał. Na jedno ze spotkań przyjechali do Warszawy mieszkańcy Dąbrowy Rzeczyckiej, wsi, która go przechowała. Nie znali oni jeszcze treści Malowanego ptaka. Przybyli, żeby go zobaczyć, jak do jednego ze swoich. Na ich widok Kosiński zdenerwował się i skrócił spotkanie10.
Chłopiec, przypominający Żyda albo Cygana, tuła się od wsi do wsi. Przez swój wygląd doświadcza okropności psychicznych i fizycznych. Jest świadkiem brutalnych relacji między chłopami, ich zabobonnych zwyczajów i seksualnych perwersji.
Niemniej pod koniec lat osiemdziesiątych zaczął mówić o znaczącej roli Polaków w ratowaniu Żydów i całą odpowiedzialnością za Holocaust obarczył Niemców. Wytknął na przykład Claude’owi Lanzmannowi, reżyserowi dokumentu Shoah z 1985 r., że ukazał w nim nieprawdziwą historię Zagłady, gdyż polskich chłopów sportretował jako antysemitów. Podczas konferencji w Tel Awiwie w 1988 r. jeden z dziennikarzy zapytał Kosińskiego, co zrobili Polacy, żeby uratować Żydów podczas wojny, na co on miał ostro zareagować, zadając pytanie: A co zrobili Żydzi, żeby uratować Polaków?11
Nic nie zapowiadało samobójczego kroku Kosińskiego. Jego ciało, z głową owiniętą workiem, znalazła w łazience żona pisarza. Był to piątkowy ranek 3 maja 1991 r. Sekcja zwłok wykazała, że przyczyną śmierci nie było uduszenie, lecz wysokie stężenie we krwi alkoholu, proszków nasennych, opiatów i barbituratów12.
Joanna Siedlecka podjęła się sprawdzenia autentyczności treści Malowanego ptaka – powieści rzekomo autobiograficznej. Przeprowadziła kwerendy w archiwach i urzędach; odbyła liczne rozmowy ze świadkami, którzy podczas okupacji niemieckiej mieli styczność z małym Jerzym i jego rodziną w Sandomierzu, a zwłaszcza we wsi Dąbrowa Rzeczycka. Okazało się, że Kosińscy okrutny czas II wojny światowej przeżyli w dobrych warunkach, otoczeni życzliwą opieką mieszkańców wsi. Wyniki swego śledztwa Siedlecka opublikowała w 1994 r. w książce Czarny ptasior. Na autorkę spadła wówczas fala gwałtownej krytyki, która ucichła z chwilą, gdy zebrane przez nią fakty potwierdził w 1996 r. J. P. Sloan w artykule opublikowanym w „The New Yorker” oraz w biografii poświęconej Kosińskiemu. Następne wydania książki Siedleckiej ukazały się w 1998 i 2011 r., a jej angielska wersja The Ugly Black Bird, z przeznaczeniem na rynek amerykański, w 2018 r.
Malowany ptak Kosińskiego znalazł się w kanonie lektur na uniwersytetach amerykańskich, a magazyn „Time” umieścił go na 63. miejscu listy stu najlepszych anglojęzycznych powieści napisanych między 1993 a 2005 r.13 Ostatnie polskie wydanie Malowanego ptaka ukazało się w 2016 r.
Trzeba wyraźnie podkreślić, że powieść Kosińskiego Malowany ptak nie jest ani jego autobiografią lat dziecięcych z okresu II wojny światowej na ziemiach polskich, ani nie może być traktowana jako dokument o Holocauście, gdyż stanowi jedynie wytwór wyobraźni pisarza.
Tekst pochodzi z numeru 9/2019 „Biuletynu IPN”
1 J. Wróbel, Jerzy Kosiński a tajne służby, [w:] Aparat represji w Polsce ludowej 1944–1949, red. S. Cenckiewicz, A. Dudek, A. Dziurok i in., Rzeszów 2007, s. 197.
2 Ibidem.
3 Ibidem, s. 197–233.
4 J.P. Sloan, Jerzy Kosiński. Biografia, Warszawa 1996, s. 86, 101; J. Wróbel, Jerzy Kosiński…, s. 201–202, 208.
5 J.P. Sloan, Jerzy Kosiński…, s. 156, 167, 204; L. Begley, True lies, „The New York Times”, 21 IV 1996 r., s. 2.
6 J. Kosiński, Malowany ptak, Warszawa 1989, s. 229.
7 Ibidem, s. 232.
8 J.P. Sloan, Jerzy Kosiński…, s. 369–371.
9 L. Begley, True lies…, s. 4.
10 J. Siedlecka, Czarny ptasior, Warszawa 2011, s. 160–166.
11 J. Durczak, Raz jeszcze o Kosińskim, „Akcent” literatura i sztuka 1996, nr 3, s. 62–63; J. P. Sloan, Jerzy Kosiński…, s. 399–400.
12 J.P. Sloan, Jerzy Kosiński…, s. 424.
13 Encyclopedia of Holocaust Literature, ed. D. Patterson, A.L. Berger, S. Cargas, Westport 2002; New Perspectives on the Holocaust: A guide for teachers and scholars, ed. R.L. Millen, T. Bennett, J. Mann [et al.], NYU Press 1996; https://www.goodreads.com/list/show/2681.Time_Magazine_s_All_Time_100_Novels [dostęp: 7 VIII 2019 r.].