Nauka i technika

Odc. 1

W dodatku:

• dr Jarosław Szarek: Polscy giganci nauki
  Przypomnimy nie tylko pionierskie osiągnięcia II Rzeczypospolitej w lotnictwie, kolejnictwie, medycynie i wielu innych dziedzinach oraz postaci ich twórców. Pokażemy także wkład polskiej myśli technicznej w alianckie zwycięstwo II wojny światowej.
• prof. Bolesław Orłowski: Zapomniany dorobek
  Mamy zniekształcone i zubożone pojęcie o charakterze naszego rzeczywistego dorobku w dziedzinie szeroko pojętej kultury ostatnich wieków. Przesadnie przeceniające rangę polskiej literatury, a niedostrzegające licznych i ważnych – często wręcz w skali światowej – naszych osiągnięć w naukach przyrodniczych i technice.
• prof. Bolesław Orłowski: Wynalazki i polityka
  Ignacy Mościcki pamiętany jest powszechnie jako sanacyjny prezydent niepodległej Rzeczypospolitej, blisko współpracujący z marszałkiem Józefem Piłsudskim. Mało kto wie, że wcześniej był jednym z najważniejszych wynalazców europejskich na początku XX w. i zdobył międzynarodową pozycję naukową. Żył w burzliwych czasach, toteż rozmaicie układały się jego losy.
• prof. Bolesław Orłowski: Najczęściej cytowany polski uczony. Jan Czochralski (1885–1953)
  Wedle legendy przez roztargnienie miał zanurzyć stalówkę pióra, którym pisał, zamiast w kałamarzu, w tygielku z badanym płynnym stopem metalu. Zaobserwował, że stalówki zwisa i ciągnie się za nią nitka krzepnącego metalu. Ta obserwacja była zarodkiem największego osiagnięcia Czochralskiego: uzyskiwania monokryształów – materiałów półprzewodnikowych, bez których nie byłoby rozwoju elektroniki
• prof. Bolesław Orłowski: Pochłaniała go pasja wynalazcy. Tadeusz Sędzimir (1894–1989)
  Jego metodą kształtuje się znakomitą większość karoserii samochodowych i obudów pralek, lodówek itp. Do końca XX w. uruchomiono ponad 400 rozmaitych typów walcarek Sędzimira w 35 krajach świata.

Odc. 2

W dodatku:

• Chwała inżynierom! – rozmowa z prof. Bolesławem Orłowskim
  Nie jesteśmy wyłącznie narodem ludzi walecznych, całujących kobiety po rękach, nasi rodacy mieli istotny wkład we współczesną cywilizację naukowo-techniczną, w co niektórym tak trudno dzisiaj uwierzyć – mówi prof. Bolesław Orłowski w rozmowie z prof. Michałem Kopczyńskim.
• prof. Bolesław Orłowski: Zapoznana historia symbolu II RP
  Gdynia jest jednym z najważniejszych, pamiętanych i uznanych dzieł niepodległej Rzeczypospolitej międzywojennej. Tak się złożyło, że nie zachowała się pamięć o jej twórcy.
• prof. Bolesław Orłowski: Otworzył Polsce okno na świat. Tadeusz Wenda (1863–1948)
  Na posiedzeniu Państwowej Rady Zabytków w 2015 r. nikt nie miał wątpliwości, że przedwojenna Gdynia stanowi skarb urbanistyczny najwyższej klasy. Ze zdziwieniem natomiast zdecydowana większość zebranych dowiedziała się o istnieniu i roli Tadeusza Wendy. Tak dogłębna była o nim niepamięć. Czas, by to naprawić.
• prof. Bolesław Orłowski: Strateg Eugeniusz Kwiatkowski (1888–1974)
  Sprawy Gdyni i problemu z jej ojcostwem nie sposób w pełni zrozumieć bez zapoznania się z życiem i działalnością Eugeniusza Kwiatkowskiego. A przy okazji poczynić liczne spostrzeżenia pozwalające stwierdzić, czym w istocie różniła się II Rzeczpospolita od PRL.

Odc. 3

W dodatku:

• Związani z Polską – z prof. Bolesławem Orłowskim rozmawia prof. Michał Kopczyński
  Zwrot „związani z Polską” pozwolił uwzględnić w słowniku cudzoziemców działających na ziemiach polskich, którzy mieli wpływ na rozwój nauki i techniki, choć ich związki z Polską miały różną intensywność – mówi prof. Bolesław Orłowski
• prof. Bolesław Orłowski: Z rosyjskiej elity do polskiej. Aleksander Wasiutyński (1859–1944)
  Kadra techniczna II Rzeczypospolitej wywodziła się w przeważającym stopniu z inżynierów wykształconych i pracujących w Imperium Rosyjskim. Ponad tysiąc z nich ukończyło petersburski Instytut Inżynierów Komunikacji, założony w dobie napoleońskiej przez francuskich profesorów na wzór Szkoły Dróg i Mostów w Paryżu i konsekwentnie kultywujący francuski model kształcenia politechnicznego. Od połowy XIX w. Rosja rozbudowywała własną sieć kolejową, ogromnie ważną dla zintegrowania ogromnego państwa, także ze względów gospodarczych i strategicznych. Była to zresztą epoka, w której kolej odgrywała rolę głównej dziedziny rozwoju cywilizacyjnego. To za jej pośrednictwem nowoczesność docierała wówczas we wszelkie zakątki globu. Polacy licznie uczestniczyli w budowie infrastruktury carskiego imperium. Bywały okresy, w których stanowili 40 proc. studentów wspomnianego Instytutu Inżynierów Komunikacji. Kolej, związane z nią mostownictwo oraz tabor i zaplecze – były głównymi domenami ich działalności. Ale mieli też sukcesy w hydrotechnice, a także górnictwie naftowym. Od czasów Stanisława Kierbedzia – pioniera żelaznych mostów kratowych w Rosji – mieli wyraźną nadreprezentację w rosyjskiej elicie naukowo-technicznej. Jednymi z ważnych przedstawicieli owej elity byli Aleksander Wasiutyński oraz czterech innych inżynierów związanych z kolejnictwem II RP
• prof. Bolesław Orłowski: Czterech wspaniałych
  Życiorysy trzech wybitnych inżynierów: Józefa Nowkuńskiego (1868–1952), Antoniego Xiężopolskiego (1861–1951) i Alberta Czeczotta (1873–1955), miały podobny scenariusz: studia w Rosji, potem praca na rzecz imperium, a szczyt profesjonalnych osiągnięć w II RP. Kazimierz Zembrzuski (1905–1981) był ich wychowankiem, należącym już do pierwszego pokolenia wolnej Polski

Odc. 4

W dodatku:

• Inżynier – z mowy włoskiej do polskiej – z prof. Bolesławem Orłowskim rozmawia prof. Michał Kopczyński
  Po raz pierwszy słowo „inżynier” użyte zostało w języku polskim w 1643 r. przez Jana Dekana w przekładzie podręcznika artylerii napisanego przez Włocha Diega Ufana – mówi prof. Bolesław Orłowski
• prof. Bolesław Orłowski: Tytan pracy Stefan Bryła (1886–1943)
  W dzisiejszym odcinku promocyjnym „Słownika” postacią flagową jest Stefan Bryła. Należał on do ścisłej elity kadry technicznej niepodległej Drugiej Rzeczypospolitej. A podczas okupacji był ważnym członkiem władz konspiracyjnego Państwa Podziemnego, który zginął na posterunku, pełniąc tę zaszczytną, ale i bardzo niebezpieczną funkcję. Za naturalne uzupełnienie sylwetki Bryły uznaliśmy życiorysy jego polskich prekursorów w dziedzinach jego głównych osiągnięć – Stanisława Olszewskiego w zakresie spawalnictwa i Rudolfa Modrzejewskiego w zakresie mostownictwa. Z tym ostatnim, który od schyłku XIX w. do połowy lat 30. XX stulecia był najwybitniejszym mostowcem świata, Bryła zetknął się osobiście, przebywając w Stanach Zjednoczonych. Podziwiał wzniesione przez niego mosty i doceniał jego dorobek. To właśnie Bryła 4 czerwca 1930 r. na posiedzeniu Rady Wydziału Inżynierii Lądowej i Wodnej Politechniki Lwowskiej uzasadniał merytorycznie wniosek o nadanie Modrzejewskiemu doktoratu honoris causa tej uczelni. Co jeszcze tego samego dnia zebranie ogólne jej profesorów pod przewodnictwem jej ówczesnego rektora, Kazimierza Bartla zatwierdziło. Związki między obu panami były więc profesjonalne i poświadczone udokumentowanymi faktami.

• prof. Bolesław Orłowski: Znakomici poprzednicy Stefana Bryły

• Mowa o dwóch Polakach, którzy zrobili oszałamiającą karierę – jeden w Cesarstwie Rosyjskim, drugi w Stanach Zjednoczonych – na przełomie XIX i XX w. Obaj nigdy nie wyrzekli się Polski.

Odc. 5

W dodatku:

• prof. Bolesław Orłowski: Orły
  Jednym z najbardziej zaskakujących osiągnięć Drugiej Rzeczypospolitej był jej przemysł lotniczy. Stworzony głównie przez młodych entuzjastów, w większości studentów, metodami gospodarskimi. Jedyne, czym dysponowali, to zapał, pomysłowość i chęć rywalizacji.
• prof. Bolesław Orłowski: Stanisław Rogalski (1904–1976)
  Był duchem sprawczym zawiązanego w 1927 r. zespołu konstruktorskiego RWD, który projektował samoloty będące podstawowym sprzętem polskiego lotnictwa sportowego oraz wojskowych szkół lotniczych.
• prof. Bolesław Orłowski: Stanisław Wigura (1903–1932)
  Projektował samoloty sportowe, na których wraz z pilotem Franciszkiem Żwirką w zawodach Challenge wygrywał z najlepszymi wówczas pilotami Europy.
• prof. Bolesław Orłowski: Jerzy Drzewiecki (1902–1990)
  Należał do głównych konstruktorów Doświadczalnych Warsztatów Lotniczych, w których realizowano konstrukcje zespołu RWD. Był też w DWL pilotem doświadczalnym i ustanawiał samolotowe rekordy.

Odc. 6

W dodatku:

• Razem z pionierami – rozmowa z prof. Bolesławem Orłowskim
  Wbrew czarnemu obrazowi tworzonemu z inicjatywy i za pieniądze rosyjskie oraz pruskie Rzeczpospolita epoki oświecenia nie była oazą ciemnoty na mapie Europy. Docierały tutaj i budziły zainteresowanie zdobycze ówczesnej nauki – mówi prof. Bolesław Orłowski.
• Wysokie loty
• prof. Bolesław Orłowski: Jerzy Dąbrowski (1899–1967)
  W dwusilnikowym bombowcu PZL.37 Łoś Dąbrowski użył po raz pierwszy specjalnego cienkiego profilu skrzydła. Podobne pierwsze profile laminarne w samolotach zaczęto stosować dopiero podczas II wojny światowej.
• prof. Bolesław Orłowski: Piotr Kubicki (1903–1990)
  Był autorem większości rozwiązań konstrukcyjnych oraz obliczeń wytrzymałościowych PZL.37 Łoś. Jego pomysłem i patentem było podwozie wahliwe z bliźniaczymi kołami, pierwowzór współczesnych wielokołowych podwozi samolotowych.
• prof. Bolesław Orłowski: Zygmunt Puławski (1901–1931)
  Opracował oryginalny projekt samolotu myśliwskiego, który rozsławił jego i wytwórnię PZL. Nowatorskim pomysłem było zaprojektowanie płata o mewim kształcie podpartego zastrzałami. Otrzymał on nazwę płat Puławskiego lub płat polski.

Odc. 7

W dodatku:

• prof. Bolesław Orłowski: Matematyka – nauka przedziwna
  Dziedziną, w której niepodległa Druga Rzeczpospolita była najchlubniej na miarę światową reprezentowana, była niewątpliwie matematyka. Tak się jakoś złożyło, że żyło w niej i wywodziło się z niej kilkudziesięciu ludzi obdarzonych prawdziwym geniuszem matematycznym. Zapisali się oni trwale w rozwoju światowej matematyki w wielu jej obszarach.
• prof. Bolesław Orłowski: Stanisław Marcin Ulam (1909–1984)
  Matematyka była dla niego narzędziem badania przyrody, nie cenił jej jako sztuki dla siebie samej.
• prof. Bolesław Orłowski: Stefan Banach (1892–1945)
  Interesował się niemal wyłącznie matematyką i rozmowami z innymi o matematyce. Do myślenia potrzebny był mu gwar kawiarni i towarzystwo innych ludzi.

Odc. 8

W dodatku:

• prof. Bolesław Orłowski: Medycy światowej rangi
  W kolejnym, ósmym już odcinku cyklu „Giganci nauki PL” prezentujemy sylwetki kilku najwybitniejszych polskich lekarzy i specjalistów medycyny w historii.
• prof. Bolesław Orłowski: Rudolf Weigl (1883–1957)
  Stworzenie pierwszej skutecznej szczepionki przeciw durowi osutkowemu było jego największym osiągnięciem. Już od 1922 r. zgłaszano go do Nagrody Nobla, w 1936 r. był do niej nominowany, ale przesadna skromność Weigla utrudniała lansowanie jego kandydatury.
• prof. Bolesław Orłowski: Józef Struś (1510–1568 lub 1569)
  Najsławniejszy z lekarzy Polski przedrozbiorowej. Uznany w całej Europie badacz i medyk, twórca podstaw nowoczesnej nauki o tętnie. Tłumacz dzieł Hipokratesa i Galena. Lekarz dworu królewskiego, biskupów i magnatów. Umarł w walce z epidemią dżumy.
• prof. Bolesław Orłowski: Hilary Koprowski (1916–2013)
  Stworzył w USA szczepionkę przeciw polio, chorobie okrutnej i nieuleczalnej aż do jego wynalazku, na podstawie metody otrzymywania żywego, a przy tym osłabionego wirusa. Autor 850 prac naukowych.

Odc. 9

W dodatku:

• prof. Bolesław Orłowski: Zwycięzcy na tajnym froncie wojny
  Dorobek pracy ponad 5 tys. polskich inżynierów i naukowców na Zachodzie był naszym najcenniejszym wkładem w zwycięstwo aliantów nad Niemcami.
• Jerzy Rudlicki (1893–1977)
  Był nie tylko odważnym pilotem, sprawnym inżynierem, utalentowanym konstruktorem samolotów i płodnym wynalazcą, lecz także rolnikiem i społecznikiem.
• prof. Bolesław Orłowski: Rudolf Gundlach (1892–1957)
  Wynalazł, skonstruował i opatentował czołgowy peryskop odwracalny, który umożliwiał załodze pełne pole widzenia w trakcie jazdy. W czasie wojny jego peryskopy zastosowano we wszystkich typach czołgów obu stron walczących.
• prof. Bolesław Orłowski: Józef Kosacki (1909–1990)
  Wykrywacz min opatentowany przez Kosackiego jako Mine Detector Polish Mark 1 był używany od 1944 r. przez całą armię brytyjską i pozostawał na wyposażeniu po nieznacznych modyfikacjach aż do roku 1995.
• prof. Bolesław Orłowski:  Zygmunt Jelonek (1909–1994)
  Stał na czele zespołu, który zaprojektował nowatorskie łącze radiowe, użyte podczas inwazji w Normandii do komunikowania się dowództwa aliantów z oddziałami walczącymi na plażach.

Odc. 10

W dodatku:

• prof. Bolesław Orłowski: Polski wkład w złamanie kodu Enigmy
  Wydawałoby się, że promując tych, którym jako pierwszym udało się złamać kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma, jesteśmy w lepszej sytuacji, gdyż tym razem mówimy o sprawie powszechnie w Polsce znanej i wielokrotnie przywoływanej w różnych sytuacjach. Powiedziałbym z przekąsem, że zbyt dobrze znanej. A zwłaszcza że zbyt często przywoływanej w licznych publikacjach przez osoby nie do końca zorientowane. I ze szlachetnych pobudek skłonne do patriotycznego zawłaszczania całej związanej z Enigmą chwały wyłącznie dla nas, Polaków. Ignorując całkowicie wkład innych nacji w dzieło jej odtajnienia i wykorzystywania podczas II wojny światowej.
• prof. Bolesław Orłowski: Marian Rejewski (1905–1980)
  W końcu 1932 r. w ciągu trzech miesięcy, stosując metody analizy matematycznej i lingwistycznej niemieckiej korespondencji, stworzył podstawy naukowe do łamania kodów Enigmy, odtworzył schemat jej połączeń elektrycznych i odczytał pierwsze depesze.
• prof. Bolesław Orłowski: Jerzy Różycki (1909–1942)
  Opracował metodę pozwalającą określić wybór i ustawienie wirnika Enigmy, tzw. metodę zegara, co ze względu na okresową zmianę kolejności wirników oraz ich położenia wyjściowego powodowało konieczność stosowania skomplikowanych obliczeń.
• prof. Bolesław Orłowski: Ludomir Danilewicz (1904–1971)
  Kiedy we wrześniu 1938 r. Niemcy zmienili sposób posługiwania się Enigmą i dotychczasowe metody dekryptażu okazały się nieprzydatne, Danilewicz wspólnie z bratem niezwłocznie skonstruowali umożliwiające to urządzenie, tzw. bombę.
• prof. Bolesław Orłowski: Henryk Zygalski (1908–1978)
  Opracował koncepcję perforowanych arkuszy dużego formatu, służących ustaleniu kolejności wirników szyfrujących Enigmy.
• prof. Bolesław Orłowski: Jan Kowalewski (1892–1965)
  W 1919 r. złamał w jedną noc szyfr, którym posługiwały się bolszewickie oddziały. Ujawniony w ten sposób talent kryptoanalityka spowodował powierzenie mu organizacji radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału  Sztabu Głównego WP oraz komórek dekryptażu w sztabach polskich frontów i armii