Jego dzieło zdeterminowała biografia – więźnia politycznego, dysydenta w kolejnym pokoleniu, urodzonego w rodzinie więźnia politycznego zesłanego na przymusowe osiedlenie w rejonie Archangielska. W jego aktywności publicznej u schyłku Związku Sowieckiego oraz w Rosji pamięć historyczna była częścią procesu rehabilitacji ofiar. Miała także być przestrogą dla współczesnych, aby nie dochodziło już więcej do podobnych tragedii.
Dojrzewanie do świadectwa
Arsienij Roginski, historyk z wykształcenia, urodził się w 1946 r. w Wielsku w obwodzie archangielskim. Status więźnia politycznego był w jego rodzinie dziedziczony, gdyż ojciec, Borys Roginski, który pracował jako inżynier elektryk w Leningradzie, został aresztowany w 1938 r. Stało się to już w końcowej fazie Wielkiego Terroru, kiedy ludzie z dnia na dzień znikali bez wieści i nie zostawał po nich żaden ślad. Przeszedł brutalne śledztwo i w 1940 r. został skazany przez Kolegium Specjalne NKWD na karę łagru1. Po jej odbyciu został przymusowo osiedlony na Północy. W 1951 r. ponownie go aresztowano. Tym razem nie wrócił już do domu, zmarł na zsyłce. Po jego rehabilitacji w 1956 r. rodzina Roginskich wróciła do Leningradu.
Status więźnia politycznego był w jego rodzinie dziedziczony, gdyż ojciec, Borys Roginski, który pracował jako inżynier elektryk w Leningradzie, został aresztowany w 1938 r. Stało się to już w końcowej fazie Wielkiego Terroru, kiedy ludzie z dnia na dzień znikali bez wieści i nie zostawał po nich żaden ślad.
Arsienij studiował w Tartu w sowieckiej Estonii. Nie był to wybór przypadkowy. Uniwersytet w Tartu w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych uchodził za jedną z najbardziej niezależnych placówek humanistycznych nie tylko w Estonii, lecz w całym Związku Sowieckim. Ściągała tam młodzież z całego kraju, poszukująca przestrzeni do badań naukowych i dyskusji. Ukształtowane w Tartu środowisko młodych humanistów w latach siedemdziesiątych weszło w krąg dysydentów, tworząc niezależne inicjatywy oraz publikując w drugim obiegu2. Roginski był jednym z nich. Zajmował się ruchem rewolucyjnym w carskiej Rosji na przełomie XIX i XX w. W czasie swych badań odkrył w aktach policyjnych dokumenty, które w znaczący sposób zmieniły jego punkt widzenia na dzieje różnych formacji, głównie związanych z rewolucyjno-terrorystyczną organizacją Narodnaja Wola3. W latach 1968–1981 pracował w Bibliotece Publicznej im. Sałtykowa Szczedrina w Leningradzie, jednej z największych bibliotek rosyjskich, gdzie miał dostęp także do prohibitów. Coraz bardziej interesował się historią XX w. W tym okresie sformułował zasady, które stały się jego moralnym imperatywem w pracy naukowej i działalności publicznej: należy przywrócić społeczeństwu pamięć historyczną oraz szanować prawo do wolności badań naukowych4.
Za „Pamięć” do łagru
Widząc cenzuralne ograniczenia, Roginski założył w 1975 r. czasopismo drugiego obiegu Pamiat’ (Pamięć), poświęcone badaniom historycznym. Pierwszy numer ukazał się w czerwcu 1976 r.5 Był to niezależny almanach wydawany przez historyków z Moskwy i Leningradu. Do 1981 r. ukazało się pięć numerów pisma. Każdy liczył około ośmiuset stron i zawierał wspomnienia oraz studia historyczne, głównie dotyczące represji stalinowskich. Te materiały nie mogły się ukazać w obiegu oficjalnym6. Tego rodzaju wydawnictwa, chociaż nigdy nie były masowe, odgrywały fundamentalną rolę w kształtowaniu niezależnej opinii publicznej7. Od 1981 r. ukazywała się zagraniczna edycja czasopisma. Pełnego składu redakcji Pamiati nie ujawniono. Po aresztowaniu Roginskiego nie ukazał się już kolejny numer, choć trwały przygotowania do jego wydania.
W sądzie w ostatnim słowie mówił o powinnościach historyka w Związku Sowieckim. Wskazując na bezpodstawność stawianych mu zarzutów, stwierdził, że sam obowiązek uzyskania zezwolenia na kwerendę w archiwach narusza wolność badań naukowych. Wyrok czterech lat łagru odsiedział w całości.
W lutym 1977 r. KGB przeprowadziło rewizję w mieszkaniu Roginskiego. Po następnej w 1979 r. bezpieka zażądała pozbawienia go praw nauczyciela akademickiego. W lipcu 1981 r. został usunięty z pracy w bibliotece, a także pozbawiony dostępu do jej zbiorów. W trakcie przesłuchań śledczy sugerowali, aby zaprzestał wydawania Pamiati i wyjechał za granicę, np. do Izraela, gdzie miał krewnych. Nie skorzystał z oferty, został w Leningradzie. Aresztowano go 12 sierpnia 1981 r. pod zarzutem sfałszowania dokumentów pozwalających na kwerendę w archiwach. Nie przyznał się do winy. W sądzie w ostatnim słowie mówił o powinnościach historyka w Związku Sowieckim. Wskazując na bezpodstawność stawianych mu zarzutów, stwierdził, że sam obowiązek uzyskania zezwolenia na kwerendę w archiwach narusza wolność badań naukowych. Wyrok czterech lat łagru odsiedział w całości. W 1992 r. został zrehabilitowany.
Kiedy w sierpniu 1985 r. wyszedł na wolność, najpierw przyjechał do Tartu, gdzie mieszkał i pracował jego brat, także śledzony przez KGB. Wkrótce zamieszkał w Moskwie i tam w 1987 r., korzystając z okresu liberalizacji pod rządami Michaiła Gorbaczowa, rozpoczął pracę nad publikacją dokumentów oraz wspomnień dotyczących represji stalinowskich. Z udziałem Roginskiego zostały opublikowane dokumenty i wspomnienia tzw. chłopów tołstojowców, wieśniaków zainspirowanych ideałami pisarza Lwa Tołstoja, których wspólnoty ostatecznie zlikwidowano w 1930 r.
Twórca Memoriału
Razem z innymi przedstawicielami niezależnych środowisk Roginski wyszedł w listopadzie 1987 r. na moskiewski Arbat, aby zbierać podpisy pod petycją domagającą się zbudowania memoriału poświęconego pamięci ofiar reżimu komunistycznego w Związku Sowieckim8. Idea została zrealizowana dopiero po trzydziestu latach. Na prospekcie Andrieja Sacharowa w centrum stolicy Rosji 30 listopada 2017 r. stanął monument nazwany Ścianą Bólu, upamiętniający setki tysięcy ofiar represji politycznych w Związku Sowieckim. Wcześniej, 30 października 1990 r., na pl. Łubiańskim, naprzeciwko dawnej siedziby KGB oraz wcześniejszych sowieckich organów bezpieczeństwa, stanął Kamień Sołowiecki, przy którym gromadzili się mieszkańcy stolicy Rosji. Także w tej inicjatywie brał udział Roginski.
Podobnie jak w ceremonii odczytywania nazwisk pomordowanych w czasie Wielkiego Terroru, odbywającej się właśnie przy tym kamieniu od 1997 r. z udziałem wielu mieszkańców Moskwy, co ważne – także licznej młodzieży. Obecnie akcja odczytywania nazwisk odbywa się w ostatni dzień października w 46 miastach Federacji Rosyjskiej.
Po powstaniu IPN kontakty z Memoriałem nawiązały także piony archiwalny i badawczy Instytutu. Roginski wraz z grupą działaczy Memoriału odebrał 31 maja 2012 r. na Zamku Królewskim w Warszawie nagrodę Kustosz Pamięci Narodowej przyznaną Stowarzyszeniu.
Jednak najważniejszą inicjatywą, w którą zaangażował się Roginski, było założenie Stowarzyszenia Memoriał. Oficjalną działalność rozpoczęło ono po konferencji założycielskiej 28–30 stycznia 1989 r. Roginski został jego przewodniczącym. Honorowym przewodniczącym Memoriału został Andriej Sacharow, laureat Pokojowej Nagrody Nobla, postać sztandarowa dla ruchu praw człowieka nie tylko w Związku Sowieckim, lecz w całej Europie Wschodniej. Obecnie jego członkami (pełna nazwa − Międzynarodowe Stowarzyszenie Historyczno-Oświatowe, Dobroczynne i Obrony Praw Człowieka „Memoriał”) są samodzielne i niezależne organizacje zarejestrowane na terenie Rosji, Kazachstanu, Ukrainy i Łotwy, a także w Niemczech, we Włoszech i Francji. Memoriał odegrał fundamentalną rolę w przywróceniu pamięci o ofiarach zbrodni stalinowskich, prowadząc niezależne badania oraz popularyzując ich wyniki poprzez wydawnictwa, konferencje i portale internetowe.
Na początku lat dziewięćdziesiątych Roginski był ekspertem parlamentarnej komisji zajmującej się kwestią odtajnienia i przekazania archiwów sowieckich służb specjalnych do archiwów państwowych Federacji Rosyjskiej, ale jego postulaty zostały spełnione jedynie w ograniczonym zakresie. Archiwa sowieckich służb specjalnych nadal znajdują się w dyspozycji instytucji powstałych na bazie KGB i w niewielkim stopniu udostępniają swoje zasoby zewnętrznym badaczom. W latach dziewięćdziesiątych środowisko Memoriału zainicjowało powstanie na terenie Federacji Rosyjskiej wielu miejsc pamięci. Szczególnym było muzeum Perm-36, gdzie w latach 1946–1988 funkcjonowała kolonia karna, znana w całym Związku Sowieckim. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przetrzymywano tam głównie dysydentów i opozycjonistów. Obóz zlikwidowano dopiero w czasie pierestrojki. W 1995 r. z inicjatywy permskiego oddziału Memoriału w jednym z baraków na terenie dawnej kolonii karnej powstało jedyne na obszarze byłego Związku Sowieckiego muzeum łagru.
Miał świadomość, że działalność Memoriału nie może się ograniczać jedynie do obywateli byłego ZSRS. Wśród narodów represjonowanych przez system sowiecki szczególne miejsce zajmowali Polacy, zarówno żyjący w Związku Sowieckim i eksterminowani w czasach Wielkiego Terroru, jak i obywatele II RP, którzy po 17 września 1939 r. stali się ofiarami masowych deportacji, przymusowej pracy oraz egzekucji.
Roginski, który był jednym z inicjatorów jego powstania, osobiście oprowadzał grupy po tej ekspozycji, przejmująco opowiadając o losach człowieka za kratami. W 2013 r. muzeum zostało upaństwowione. Dwa lata później wpisano je na listę organizacji agenturalnych ze względu na dotacje otrzymywane z zagranicy, co praktycznie zakończyło jego samodzielną działalność. Roginski był przekonany, że bez historycznej pamięci nie będzie można zbudować w Rosji demokracji. Tę myśl wyraził, m.in. przemawiając 30 października 2009 r. z okazji Dnia Pamięci Ofiar Represji Politycznych. Przekonywał wówczas, że destalinizacja jest najistotniejszym wyzwaniem współczesnej Rosji. Bez niej, twierdził, nie będzie możliwe zbudowanie nowej przyszłości9.
Roginski od lat dziewięćdziesiątych działał na rzecz tworzenia instytucjonalnych gwarancji przestrzegania praw człowieka w Rosji. Kiedy podczas Zjazdu Deputowanych Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (maj–czerwiec 1990 r.) powstał Komitet Praw Człowieka przy Radzie Najwyższej RFSRS, na którego czele stanął znany dysydent Siergiej Kowalow, Roginski wszedł w skład tego gremium10. Memoriał zaś zajął się nie tylko dokumentowaniem zbrodni komunistycznych, lecz także reagowaniem na przypadki łamania praw człowieka we współczesnej Rosji. W 1992 r. Roginski był ekspertem Trybunału Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej, badającego sprawę delegalizacji Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego.
Wobec Zbrodni Katyńskiej
Roginski miał świadomość, że działalność Memoriału nie może się ograniczać jedynie do obywateli byłego ZSRS. Wśród narodów represjonowanych przez system sowiecki szczególne miejsce zajmowali Polacy, zarówno żyjący w Związku Sowieckim i eksterminowani w czasach Wielkiego Terroru, jak i obywatele II Rzeczypospolitej, którzy po 17 września 1939 r. stali się ofiarami masowych deportacji, przymusowej pracy oraz egzekucji. W Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych partnerem Stowarzyszenia został Ośrodek KARTA. Współpraca − w ramach programu „Represje przeciw Polakom i obywatelom polskim” – dotyczyła przede wszystkim dokumentowania losów przedwojennych obywateli polskich represjonowanych przez organa władzy sowieckiej po 17 września 1939 r. W moskiewskim Memoriale powołano Komisję Polską, której koordynatorem był od początku Aleksander Gurjanow. Memoriał pomagał także obywatelom polskim w sądowej rehabilitacji ich bliskich rozstrzelanych w 1940 r. W 2011 r. wspierał ich w skardze przeciwko Rosji przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu. Po powstaniu IPN kontakty z Memoriałem nawiązały także piony archiwalny i badawczy Instytutu. Roginski wraz z grupą działaczy Memoriału odebrał 31 maja 2012 r. na Zamku Królewskim w Warszawie nagrodę Kustosz Pamięci Narodowej przyznaną Stowarzyszeniu.
Przywrócił pamięć
Dzisiaj Stowarzyszenie Memoriał jest jedną z najbardziej zasłużonych organizacji pozarządowych w Rosji. Nie tylko dokumentuje represje komunistyczne i propaguje wiedzę o nich, lecz także zajmuje się obroną praw człowieka i pomocą charytatywną dla ofiar prześladowań politycznych. Ponieważ Stowarzyszenie utrzymywało rozliczne kontakty międzynarodowe i otrzymywało z innych krajów subwencje na badania naukowe, w 2016 r. zostało umieszczone w rejestrze organizacji pozarządowych „pełniących funkcję zagranicznego agenta”. Nadal jednak cieszy się szacunkiem zarówno w Rosji, jak i na świecie. Nawet według historyków współpracujących z Kremlem Memoriał odegrał istotną rolę w zachowaniu pamięci o represjach i ofiarach sowieckiego terroru państwowego11.
Arsienij Roginski zmarł 18 grudnia 2017 r. w Izraelu, gdzie przebywał na leczeniu. Ceremonia pogrzebowa odbyła się w Moskwie, w siedzibie Memoriału. Brali w niej udział działacze Stowarzyszenia z całej Rosji oraz reprezentanci korpusu dyplomatycznego akredytowani w Moskwie. Roginski został pochowany na cmentarzu Wwiedienskim (dzielnica Lefortowo), który tradycyjnie uchodzi za katolicką metropolię w stolicy Rosji. W liście kondolencyjnym ówczesny minister spraw zagranicznych RP Witold Waszczykowski napisał:
„My, Polacy, jesteśmy mu szczególnie zobowiązani za męstwo w ujawnieniu prawdy o zbrodni katyńskiej.”12
Prezydent Andrzej Duda pośmiertnie odznaczył Roginskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Roginski otrzymał wcześniej inne polskie ordery i odznaczenia. Od 2012 r. był członkiem Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. Znaczenie dzieła Roginskiego być może najlepiej oddał przemawiający w czasie ceremonii pożegnalnej Siergiej Karaganow, znany rosyjski politolog:
„Przywrócił pamięć o milionach ludzi, którzy odeszli bez wieści, i przywrócił nam zrozumienie, kim jesteśmy.” 13
Tekst pochodzi z nr 4/2018 „Biuletynu IPN”
1 Roginskij Boris Sołomonowicz, http://lists.memo.ru/index17.htm [dostęp: 17 I 2018 r.].
2 V. Niitsoo, Estonia. Wprowadzenie, [w:] Słownik dysydentów. Czołowe postacie ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych w latach 1956–1989, t. 2, Warszawa 2007, s. 155–156.
3 Arsienij Roginskij (30 marta 1946 – 18 diekabria 2017). Biograficzeskaja sprawka, https://www. memo.ru/ru-u/memorial/departments/intermemorial/news/101 [dostęp: 17 I 2018 r.].
4 Ibidem.
5 J. Olaszek, Drugi obieg wydawniczy w PRL i samizdat w innych państwach bloku sowieckiego: podobieństwa, różnice, wzajemne wpływy, [w:] Drugi obieg w PRL na tle samizdatu w państwach bloku sowieckiego po 1956 r., red. P. Gasztold-Seń, N. Jarska, J. Olaszek, Warszawa 2016, s. 19.
6 ZSRR. Glosariusz, [w:] Słownik dysydentów…, t. 2, s. 67.
7 A. Żydczenko, Samizdat w środowisku akademickim ZSRR w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych na przykładzie miasteczka akademickiego w Nowosybirsku, [w:] Drugi obieg w PRL…, s. 203.
8 A. Czerkasow, Pamiat´ i pamiatnik, https://memohrc.org/ru/monitorings/pamyat-i-pamyatnik [dostęp: 17 I 2018 r.].
9 Rossii nużna „destalinizacyja” – gława „Memoriała”, http://www.interfax.ru/russia/107745 [dostęp: 19 I 2018 r.].
10 N. Mitrochin, Siergiej Kowalow, [w:] Słownik dysydentów…, t. 2, s. 458.
11 N.J. Bucharin, Polacy i Rosjanie. Wzajemna percepcja, [w:] Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach 1918–2008, red. A.D. Rotfeld, A.W. Torkunow, Warszawa 2010, s. 799.
12 W Stowarzyszeniu Memoriał pożegnano Arsenija Roginskiego, Serwis agencyjny Polskiej Agencji Prasowej z 22 XII 2017 r.
13 Ibidem.