Gdyby tym „polskim kalendarzem” objąć całość dziejów naszego kraju, z pewnością maj znalazłby się tu nieraz – od uchwalenia pierwszej polskiej konstytucji zaczynając. Właśnie rocznica tego wydarzenia stała się punktem zapalnym w relacjach między władzą a ludem na samym początku „ludowego” państwa. Kamil Dworaczek w swoim artykule przywołuje wydarzenia z 1946 roku, które śmiało mogą aspirować do kanonu polskich miesięcy zebranego swego czasu przez prof. Jerzego Eislera. Zamieszki sprowokowane wówczas przez władze podczas święta 3 Maja w Krakowie rozlały się na inne miasta, a związane z nimi protesty trwały jeszcze przez wiele dni. Milicja strzelała do ludzi, byli ranni i zabici, a represje – szykany, relegacje z uczelni, wcielanie do karnych jednostek – dotknęły setek osób. Były to ostatnie w Polsce Ludowej obchody święta 3 Maja, które miały być tolerowane przez władze.
Tłumieniem majowego buntu zajmowali się dzierżący władzę w Polsce komuniści, z których znaczna część odebrała wykształcenie w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej w Moskwie. Bierut, Zambrowski i inni działacze KPP (i późniejszej PZPR) uczyli się tam wprawdzie przede wszystkim, jak „rewolucyjnymi metodami” organizować demonstracje i bunty, ale wiedzę i umiejętności nabyte w „leninówce” wykorzystywali także podczas budowy aparatu władzy i represji. O akademiach czerwonych elit pisze Mirosław Szumiło.
W numerze sporo miejsca poświęcamy obozowi Ravensbrück i kwestii eksperymentów na więźniach. O makabrycznych doświadczeniach przeprowadzanych na żywych ludziach przez niemieckich „lekarzy” w dziale „Pamiętam jak dziś…” opowiada Stanisława Śledziejowska-Osiczko, jedna z ofiar. Z kolei Iwona Demczyszak przybliża sylwetkę innej byłej więźniarki Ravensbrück, Wandy Półtawskiej. Mimo cierpienia, ciągłego zagrożenia i nieludzkiego traktowania nie tylko zachowała ona godność, wolę przetrwania i nadzieję, lecz także obdzielała nimi współwięźniarki. O eksperymentach pseudomedycznych opowiada także w rozmowie z Maciejem Foksem Jerzy Skrzypek – były więzień Pawiaka, Flossenbürga, Auschwitz i Dachau.
Do numeru dołączyliśmy fragmenty albumu Agnieszki Jaczyńskiej Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna (nominowanego do Nagrody Historycznej tygodnika „Polityka”). Ta obszerna publikacja to zbiór różnego rodzaju źródeł historycznych – zdjęć, listów, dokumentów, wspomnień – które składają się na opowieść o tragicznych losach Zamojszczyzny, mającej stać się terytorium zamieszkanym wyłącznie przez Niemców. O „Aktion Zamosc”, wysiedleniach i albumie opowiada sama autorka w rozmowie, którą publikujemy w niniejszym numerze.
Redaktor naczelny, Andrzej Brzozowski
