Żołnierze KOP od początków swojej służby na granicach, wraz z mieszkańcami, uczestniczyli we wszystkich świętach państwowych, narodowych, kościelnych, a także lokalnych i wojskowych. Wszelkie obchody organizowane w tym czasie przez wojsko miały znaczenie dla uczestniczących w nich żołnierzy KOP, przedstawicieli lokalnych władz i administracji oraz mieszkańców pogranicza. Dla młodej państwowości polskiej miało to szczególny wydźwięk, gdyż przez przypominanie narodowej historii łączyło się i konsolidowało społeczeństwo oraz kształtował jego patriotyzm.
Program wszystkich uroczystości starano się przygotować w taki sposób, aby uczestniczyła w nich jak największa liczba żołnierzy KOP, a także członków różnych stowarzyszeń i miejscowa ludność.
Za najważniejsze święto państwowe II Rzeczypospolitej były uznawane obchody 3 Maja, tj. rocznicy ogłoszenia konstytucji w 1791 r. Nie mniej ważnymi świętami były Dzień Niepodległości (11 listopada), obchodzony dla uczczenia dnia zrzucenia władzy zaborców oraz imieniny marszałka Józefa Piłsudskiego (19 marca). Ponadto kalendarz obowiązkowych rocznic narodowych obejmował rocznice: wybuchu powstania styczniowego (22 stycznia), imieniny prezydenta RP (1 lutego), podjęcia walki zbrojnej o niepodległość, tj. dzień wymarszu Kompanii Kadrowej (6 sierpnia), bitwy wiedeńskiej (12 września) oraz wybuchu powstania listopadowego (29 listopada). Od roku 1936 do kalendarium uroczystości zostały włączone imieniny generalnego inspektora sił zbrojnych gen. dyw. Edwarda Rydza-Śmigłego (18 marca) oraz rocznica śmierci marszałka (12 maja). Należy w tym miejscu wspomnieć, że zapalanie ognisk na granicy w rocznicę jego śmierci weszło do zwyczaju kultywowanego przez KOP, Straż Graniczną oraz ludność pogranicza aż do wybuchu wojny. Podczas kolejnych rocznic przy płonącym ogniu odczytywano zazwyczaj okolicznościowe rozkazy oraz przytaczano fakty z jego życia i działalności.
Program wszystkich uroczystości starano się przygotować w taki sposób, aby uczestniczyła w nich jak największa liczba żołnierzy KOP, a także członków różnych stowarzyszeń i miejscowa ludność. W tym okresie była to chwila wypoczynku dla mieszkańców pogranicza, a także wytchnienia od służby zwykłych żołnierzy KOP.
Przystrojona brama wjazdowa do koszar Batalionu KOP „Snów”. Dziesięciolecie utworzenia KOP. Snów, październik 1934 r. Fot. NAC
Uroczysta zbiorka w koszarach Batalionu KOP „Snów” przy boisku i strzelnicy otwartych z okazji dziesięciolecia utworzenia KOP. Snów, październik 1934 r. Fot. NAC
Fanfarzyści Batalionu KOP „Snów”. Dziesięciolecie utworzenia KOP. Snów, październik 1934 r. Fot. NAC
Do stałych elementów obchodów należało dekorowanie strażnic, koszar i gmachów urzędów, a także ulic i domów zielenią, wieszanie godeł państwowych, portretów prezydenta i marszałka Józefa Piłsudskiego oraz chorągwi w polskich barwach narodowych. Ważną rolę odgrywały pogadanki dla żołnierzy przeprowadzane przez dowódców pododdziałów i dowódców strażnic podczas wieczornic organizowanych w przeddzień uroczystości. Oficerowie i podoficerowie zawodowi, zgodnie z zaleceniami instrukcji o pracy kulturalno-oświatowej i wychowawczej KOP, mieli obowiązek dokładnego uświadomienia żołnierzy z istotą i znaczeniem każdego z obchodzonych świąt i rocznic. Zazwyczaj w przeddzień obchodów organizowano uroczyste capstrzyki dla ludności, przemarsze orkiestr i żołnierzy z pochodniami, a także spotkania przy ogniskach połączone ze śpiewem. Główną częścią wszystkich uroczystości były zazwyczaj nabożeństwa odprawiane w miejscowych świątyniach, po których na głównych placach lub ulicach odbywały się przeglądy pododdziałów, straży ogniowych i organizacji społecznych. Następnie dowódcy wojskowi, miejscowa inteligencja oraz duchowni wygłaszali okolicznościowe przemowy. Po nich odbywał się zazwyczaj przemarsz (defilada) oddziałów KOP, hufców Przysposobienia Wojskowego, oddziałów Związku Strzeleckiego i „Strzelczyka”, drużyn harcerskich oraz innych organizacji i stowarzyszeń. Maszerujące w szyku zwartym oddziały wojskowe miały prezentować zebranym mieszkańcom swoją sprawność i dobre wyszkolenie. Po południu organizowano niekiedy gry i zawody sportowe dla żołnierzy i mieszkańców, a wieczorami – zabawy ludowe, często z udziałem orkiestr KOP.
W czasie Dni Morza, oprócz nabożeństw, odbywały się uroczyste akademie i przemarsz przez miasteczka z pochodniami nad pobliską rzekę lub jezioro, gdzie następowało święcenie wody i łodzi, kajaków lub żaglówek.
Oprócz uroczystości państwowych oraz obchodów rocznicowych oddziały KOP organizowały lub uczestniczyły w organizacji świąt wojskowych, tj. Dnia Żołnierza (15 sierpnia), święta Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (16 września), Święta Morza (29 czerwca). Szczególnie uroczyście obchodzony był dzień formacji – święto Korpusu Ochrony Pogranicza, jako rocznica objęcia służby na granicach II Rzeczpospolitej. W początkowym okresie ustalono, że był to 1 listopada, jednak ze względu na przypadające w ten dzień Święto Zmarłych zwyczajowo obchody dnia KOP odbywały się w pierwszą niedzielę po tym dniu. Na początku lat trzydziestych przyjęto, że święto formacji obchodzono w niedzielę 14 października lub w pierwszą niedzielę po tej dacie. Ta uroczystość miała być symbolem dobrej współpracy z mieszkańcami pogranicza, dlatego pod koniec lat trzydziestych do udziału starano się zachęcić młodzież szkolną, harcerzy, członków WFiPW, rezerwistów i członków lokalnych stowarzyszeń. Charakter i program uroczystości był oczywiście uzależniony od warunków lokalnych i możliwości poszczególnych oddziałów KOP. Dowództwo formacji starało się łączyć ten dzień z akcjami pomocy społecznej, np. przekazaniem dzieciom podręczników lub pomocy szkolnych. Szczególnie uroczyste obchody święta KOP miały miejsce w 1934 r., w związku z dziesięcioleciem utworzenia formacji.
Defilada Batalionu KOP „Snów”, z okazji dziesięciolecia utworzenia KOP. Snów, październik 1934 r. Fot. NAC
Uroczystości dziesięciolecia utworzenia KOP w 2. Kompanii Granicznej „Turylcze” Batalionu KOP „Borszczów”. Turylcze, październik 1934 r. Fot. NAC
Uroczysty obiad z okazji Święta Żołnierza w Batalionie KOP „Dawidgródek”. 15 sierpnia 1931 r. Fot. NAC
Żołnierze KOP i członkowie Związku Strzeleckiego podczas rocznicy wybuchu powstania styczniowego. Kraków, styczeń 1935 r. Fot. NAC
Wyjątkowym świętem w kalendarzu imprez były obchody Święta Morza, których celem było podkreślenie silnych związków Polski z morzem i gospodarką morską oraz propagowanie idei wychowania wodniackiego i pozyskanie dla niej społeczeństwa. W czasie Dni Morza, oprócz nabożeństw, odbywały się uroczyste akademie i przemarsz przez miasteczka z pochodniami nad pobliską rzekę lub jezioro, gdzie następowało święcenie wody i łodzi, kajaków lub żaglówek. Zazwyczaj w przeddzień święta instruktor oświatowy batalionu lub dowódcy kompanii wygłaszali pogadanki na temat znaczenia morza dla Polski. Obchodom towarzyszyła zbiórka środków na Fundusz Obrony Morskiej, przeznaczony m.in. na budowę łodzi podwodnej oraz rozbudowę portu w Gdyni. Dni Morza organizowane były zwykle pod różnymi hasłami. Na przykład, w 1937 r. hasłem obchodów było: „Chcemy silnej floty i kolonii”, a w 1938 r. – „Dozbrójmy się na morzu”. Świąteczną oprawę miały również tygodnie Ligi Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP), obchodzone na przełomie września i października.
Niezwykłym wydarzeniem w dziejach formacji były uroczystości związane z pogrzebem marszałka Józefa Piłsudskiego, zmarłego 12 maja 1935 r. Cieszył się on szczególną estymą wśród oficerów i podoficerów wszystkich oddziałów KOP.
Niezwykłym wydarzeniem w dziejach formacji były uroczystości związane z pogrzebem marszałka Józefa Piłsudskiego, zmarłego 12 maja 1935 r. Cieszył się on szczególną estymą wśród oficerów i podoficerów wszystkich oddziałów KOP. W jednostkach formacji kultywowano jego legendę jako „wskrzesiciela państwa polskiego, twórcy i wodza armii polskiej”, który stworzył rząd, zwołał sejm ustawodawczy, „orężem wykreślił granice, [...] odparł najazd bolszewicki”. Śmierć marszałka dotknęła całe społeczeństwo, a rząd ogłosił w całym kraju żałobę narodową. 14 maja w starostwach, przy wyłożonych księgach kondolencyjnych honorowe warty zaciągnęli żołnierze, delegacje stowarzyszeń i związków ze sztandarami. W wielu miasteczkach pogranicza odbyły się żałobne akademie z udziałem orkiestr KOP. Żołnierzom i ludności odczytano orędzie prezydenta oraz składano wieńce i kwiaty przed popiersiami zmarłego. Generał brygady Jan Kruszewski wystosował do żołnierzy formacji specjalny rozkaz, w którym przypominał:
„opuścił nas ukochany wódz, ale zostawił nam i przyszłym pokoleniom rozkaz, który musimy wypełniać sumiennie przez całe życie. Ten rozkaz to praca dla dobra i potęgi Najjaśniejszej Rzeczypospolitej”.
17 maja delegacje poszczególnych brygad i pułków KOP (tj. dowódcy batalionów oraz po dwóch oficerów, instruktorzy oświaty i propagandy, dwóch podoficerów zawodowych i dwóch podoficerów służby czynnej z każdego batalionu) wzięły udział w uroczystościach pogrzebowych w Warszawie. Na uroczystości pogrzebowe w Krakowie z każdego batalionu wyznaczone zostały tylko dwuosobowe delegacje. W dniu pogrzebu niemal w całym kraju odbyły się uroczystości żałobne, podczas których odczytano orędzie Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, po którym wszystkie orkiestry odegrały marsza żałobnego. Odprawiono msze polowe i egzekwie przy katafalkach z symbolicznymi trumnami, a na zakończenie ceremonii odbyły się przemarsze zebranych oddziałów. Podczas marszu orkiestry wymownie milczały, a tylko bito w bębny.
16 czerwca o godz. 20.45 (tj. w godzinę śmierci marszałka) zgodnie z rozkazem dowódcy KOP i komendanta Straży Granicznej wzdłuż granic II Rzeczpospolitej zapłonęły ogniska rozpalone przez żołnierzy KOP i funkcjonariuszy SG. Dowódcy strażnic odczytali orędzie prezydenta oraz specjalny rozkaz dowódców formacji. Następnie uczestnicy złożyli uroczyste ślubowanie:
W trakcie uroczystości, delegacje oddziałów wojskowych wraz z przedstawicielami władz oraz ludności pobrały ziemię z kopców granicznych przeznaczoną na kopiec marszałka Józefa Piłsudskiego. 20 czerwca delegacje żołnierzy KOP z udziałem przedstawicieli miejscowych chłopów, Związku Strzeleckiego i „Strzelczyka” rozsypały ziemię z pogranicza suwalsko-grodzieńskiego na stokach Sowińca.
Nieco inny charakter niż święta narodowe i państwowe miały uroczystości o charakterze wojskowym, w tym Dzień Żołnierza (15 sierpnia) oraz święta pułkowe i niektórych rodzajów wojska. Dzień Żołnierza i rocznica cudu nad Wisłą 1920 r. były uroczyście obchodzone w większości miasteczek pogranicza. Tego dnia odbywały się uroczyste zbiórki żołnierzy KOP, miejscowych oddziałów Związku Strzeleckiego, Przysposobienia Wojskowego, Straży Ogniowej, a także lokalnych stowarzyszeń młodzieży żeńskiej i męskiej oraz delegacji m.in. Stowarzyszenia Pracy Kobiet. Oddziały wraz z pocztami sztandarowymi pod dowództwem podoficera KOP przy dźwiękach orkiestry udawały się na nabożeństwo w miejscowym kościele.
Służbowo pododdziały KOP wraz z kadrą oficerską i podoficerską uczestniczyły w świętach kościelnych, tj. Wielkanocy (rezurekcji), Bożego Narodzenia i Bożego Ciała. Ponadto wojsko miało również obowiązek uczestnictwa w uroczystościach prawosławnego Święta Jordanu (Chrztu Pańskiego).
Dużą rolę w działaniach społecznych i oświatowych podejmowanych przez KOP odgrywało życie religijne żołnierzy oraz mieszkańców pogranicza, gdyż wiara uważana była za szczególnie skuteczny czynnik wychowawczy. Należy pamiętać, że większość żołnierzy przydzielonych do formacji pochodziła ze środowisk chłopskich, bardzo silnie przywiązanych do swojej wiary (głównie rzymskokatolickiej). Msze święte i nabożeństwa z udziałem żołnierzy były zazwyczaj składowym elementem wszystkich uroczystości i obchodów rocznicowych. Przepisy wojskowe gwarantowały wszystkim żołnierzom swobodę praktyk religijnych, tak podczas codziennej służby (modlitwy poranne i wieczorne), jak i świąt religijnych różnych wyznań. Corocznie dowództwo armii opracowywało kalendarz dni świątecznych dla poszczególnych wyznań (15 prawosławnych, 8 ewangelickich, 5 mojżeszowych, 6 mahometańskich) oraz określało sposób urlopowania i zwalniania z zajęć żołnierzy poszczególnych wyznań. Zgodnie z przyjętymi zasadami, na okres świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy, urlopowano żołnierzy wyznań chrześcijańskich, a żołnierze wyznania mojżeszowego otrzymywali urlop na czas Wielkanocy i Święta Szałasów. W razie pokrywania się świąt żołnierze urlopowani byli równomiernie, bez uszczerbku dla toku służby granicznej i koszarowej. Należy jednak wspomnieć, że życie religijne kadry KOP, podobnie jak całego korpusu zawodowego wojska Polskiego w okresie międzywojennym miało niejako dwa nurty: służbowy i prywatny, które w wielu wypadkach były ze sobą silnie powiązane. Służbowo pododdziały KOP wraz z kadrą oficerską i podoficerską uczestniczyły w świętach kościelnych, tj. Wielkanocy (rezurekcji), Bożego Narodzenia i Bożego Ciała. Ponadto wojsko miało również obowiązek uczestnictwa w uroczystościach prawosławnego Święta Jordanu (Chrztu Pańskiego).
Podczas Wielkanocy najlepiej wyszkoleni żołnierze KOP trzymali wartę honorową „przy grobie” w miejscowych kościołach. Wszyscy wolni od służby żołnierze brali udział w rezurekcji w formacjach zwartych, pod dowództwem oficerów, a po nabożeństwie tworzyli szpaler przed kościołem, którego środkiem przechodziła procesja. Żołnierze, którzy pozostawali w czasie świąt w koszarach, spożywali święcone w swoich kompaniach, zazwyczaj razem z oficerami i podoficerami zawodowymi. W Wielki Piątek, w najważniejsze ze świąt ewangelickich, dowódcy pododdziałów umożliwiali żołnierzom ewangelikom udział w nabożeństwach, często zwalniając ich z zajęć.
Pamiątkowe zdjęcie kadry Batalionu KOP „Sejny” wraz z rodzinami. Bezpośrednio pod portretem stoi mjr lek. Stanisław Mickaniewski, lekarz batalionu. Sejny lata trzydzieste. Fot. ze zbiorów Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie.
Podoficerowie KOP z rodzinami podczas uroczystości. Batalion KOP „Sejny”. Lata trzydzieste. Fot. ze zbiorów Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie.
Pomnik wdzięczności ludności kresowej dla KOP ufundowany w Sapożynie. Sierpień 1930 r. Fot. NAC
Karnawał w dowództwie Brygady KOP „Polesie”. Pośrodku siedzi dowódca, płk Stanisław Sobieszczak z małżonką. Łachwa, lata trzydzieste. Fot. ze zbiorów Artura Ochała.
W Święto Zmarłych żołnierze KOP uczestniczyli w porannych mszach świętych, a wieczorem kadra oficerska i podoficerska brała udział w nieszporach żałobnych. W wielu miejscowościach po nieszporach delegacje żołnierzy KOP, niosąc pochodnie i wieńce, udawały się z procesją na miejscowe cmentarze, na groby poległych polskich żołnierzy i powstańców.
Szczególnie uroczyście obchodzony był dzień formacji – święto Korpusu Ochrony Pogranicza, jako rocznica objęcia służby na granicach II Rzeczpospolitej.
W święta Bożego Narodzenia w świetlicach kompanii i na strażnicach przygotowywano wieczerze wigilijne dla strzelców, którzy pozo stali na służbie lub w koszarach. Brali w nich udział oficerowie i podoficerowie zawodowi. Natomiast w pasterkach, odprawianych w miejscowych kościołach, uczestniczyły delegacje z poszczególnych pododdziałów oraz chętni żołnierze.
Żołnierzom wyznania prawosławnego umożliwiano uczestnictwo w świętach prawosławnych, odprawianych w cerkwiach: w styczniu w nieszporach i uroczystościach Święta Jordanu (Chrztu Pańskiego), w kwietniu – Zwiastowania Bogurodzicy, a w czerwcu w Zaśnięciu Bogurodzicy (prawosławnych Zielonych Świątkach). Szeregowi wyznania mojżeszowego zwalniani byli z zajęć na czas swoich świąt, m.in. wielkanocnego Pesach, żydowskiego Nowego Roku (Rosz ha-Szana), Soboty Pokutnej, Święta Postu Pojednania (Jom Kippur). Na czas świąt żołnierze KOP otrzymywali przepustki, aby mogli uczestniczyć w nabożeństwach w świątyniach własnych wyznań.
KOP jako formacja o szerokich zadaniach związanych z ochroną granicy stał się z czasem ważnym animatorem życia kulturalno-oświatowego na pograniczu. Żołnierze KOP brali udział we wszystkich uroczystościach państwowych i kościelnych organizowanych w miasteczkach i wioskach kresowych, tym samym stopniowo zyskując sympatię miejscowej ludności. Organizacja życia religijnego żołnierzy, a szczególnie ich współudział w nabożeństwach miała łączyć i konsolidować społeczeństwo pogranicza.
Fragment książki Artura Ochała Tarcza II Rzeczypospolitej. Korpus Ochrony Pogranicza 1924–1939, Warszawa 2018
