Tadeusz Żenczykowski-Zawadzki był działaczem politycznym i społecznym, publicystą, redaktorem, żołnierzem Polskiego Państwa Podziemnego, autorem książek. Dotychczas poświęcono mu tylko artykuły wspomnieniowe i przyczynkarskie. Biografia autorstwa Karoliny Trzeskowskiej wypełnia zatem poważną lukę.
Biogram piłsudczyka
Żenczykowski urodził się w 1907 r. w Warszawie. Z zawodu był prawnikiem, temperament czynił go działaczem politycznym. Był dobrym organizatorem, a prawdziwym jego żywiołem była sfera, którą współcześnie można określić jako komunikacja polityczna. Od lat młodzieńczych był piłsudczykiem. Fascynacja Marszałkiem wyznaczała kierunek jego aktywności, zwłaszcza w okresie przedwojennym. Od 1923 r. działał w Związku Strzeleckim, gdzie postawił pierwsze kroki jako publicysta, potem redaktor naczelny „Strzelca”. Następnie był członkiem Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej, z jego inicjatywy powstał organ prasowy związku – „Życie Akademickie”. Doświadczenie Żenczykowskiego jako publicysty i redaktora wykorzystano, kiedy przystąpił do Obozu Zjednoczenia Narodowego – powierzono mu kierowanie działem propagandy. W 1938 r. z listy OZN został również wybrany do parlamentu V kadencji.
Fascynacja Marszałkiem wyznaczała kierunek jego aktywności, zwłaszcza w okresie przedwojennym. Doświadczenie Żenczykowskiego jako publicysty i redaktora wykorzystano, kiedy przystąpił do Obozu Zjednoczenia Narodowego – powierzono mu kierowanie działem propagandy. W 1938 r. z listy OZN został również wybrany do parlamentu V kadencji.
Od października 1939 r. Żenczykowski działał w konspiracji, był współtwórcą Związku Odbudowy Rzeczpospolitej, scalonego następnie ze Związkiem Walki Zbrojnej. Zdaniem autorki, okres okupacji był jednym z najważniejszych w jego życiorysie. Wprawdzie przedwojenne wybory polityczne położyły się cieniem na jego biografii, ale sprawność Żenczykowskiego w organizowaniu działań propagandowych została doceniona przez władze ZWZ. W ramach pracy w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ/AK był szefem Akcji N (celem był podważanie morale niemieckiego wojska i cywilów). Następnie kierował wydziałem zajmującym się działaniami antykomunistycznymi (Wydział „R”) oraz podwydziałem przygotowującym aparat propagandowy na czas powstania oraz odpowiednim wydziałem w czasie samego Powstania Warszawskiego.
Po upadku Powstania Żenczykowski znalazł się w niemieckim obozie Gross-Born. Odzyskał wolność w lutym 1945 r. i na krótko powrócił do kraju, ponownie angażując się w konspirację. W listopadzie 1945 r., zagrożony aresztowaniem, wraz z żoną z uciekł z Polski. Wybrał los emigranta.
Od 1945 r. przez dziesięć lat Żenczykowski mieszkał w Londynie. Był członkiem redakcji „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza”. Działał w Polskim Ruchu Wolnościowym „Niepodległość i Demokracja”. Na jego dalszych losach zaważyło zaangażowanie w akcję wywiadowczą z udziałem działaczy emigracyjnych, finansowaną przez służby specjalne USA i Wielkiej Brytanii (tzw. afera Bergu). Żenczykowski wyjechał do Monachium i przez niemal dwie dekady (1955–1972) był pracownikiem RWE, najpierw jako redaktor, potem zastępca dyrektora Rozgłośni Polskiej. Po powrocie do Londynu pozostał współpracownikiem RWE do 1992 r. Warto nadmienić, że nagrania wielu archiwalnych audycji Rozgłośni są dostępne na Portalu Polskiego Radia. Wśród nich jest cykl „Z dziejów PRL”, z udziałem Żenczykowskiego, emitowany w latach 1981–1994 (https://www.polskieradio.pl/68/789/Tag/92596,Z-dziejow-PRL-audycja-Tadeusza-Zenczykowskiego-RWE-198194).
Zebranie Rady Naczelnej Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. W środku widoczny Grzywaczewski. Z lewej od góry do dołu widoczni: Rakowski, Lipińska, Szeleźniak, Sergialis, Klukowski, Bartoszczyk, Łuczyński i Szulc. Z prawej od góry do dołu widoczni: Pogucki, Ostrowski, Ursus-Siwiłło, Szper, przewodniczący Wydziału Wykonawczego Związku T. Piskorski, Żenczykowski i Piskorska - 21 września 1930 r. Fot. NAC
Od początku pobytu na emigracji Żenczykowski aktywnie działał w kręgu dawnych żołnierzy Armii Krajowej. Był jednym ze współzałożycieli Koła Byłych Żołnierzy AK oraz Studium Polski Podziemnej w Londynie. W 1989 r. zespół pod jego kierownictwem wydał ostatni, szósty tom Armii Krajowej w dokumentach 1939 –1945, stanowiący uzupełnienie serii wydawanej przez SPP od 1970 r.
Biografia polityczna
Książka Trzeskowskiej ma charakter biografii politycznej. Ze względu na dynamikę i charakter działalności Żenczykowskiego – oraz bieg historii – jest wielowątkowa. Autorka zarysowała tło, przybliżając niezbędny kontekst jego różnorodnej aktywności. Pozostały jednak zagadnienia, które z punktu widzenia czytelnika, warto wyjaśnić lub poszerzyć. W książce nazbyt oszczędnie przedstawione są postacie, z którymi Żenczykowski blisko zetknął się w działalności publicznej i to zarówno jego współpracownicy, jak i oponenci. Poza głównymi wątkami bezpośrednio wiążącymi się z zaangażowaniem Żenczykowskiego, Autorka nie wspomniała o życiu bohatera książki w polskiej społeczności w Londynie. Można się spodziewać, że wnikliwy obserwator, jakim niewątpliwie był Żenczykowski, poczynił interesujące spostrzeżenia dotyczące różnych aspektów życia polskiej emigracji. Kilka wątków pozostało bez spodziewanego rozwinięcia. Autorka wspomniała o kontrowersjach wokół pracy Jana Ciechanowskiego Powstanie Warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, która została wydana w 1971 r. przez londyńską Odnowę oraz w Polsce w 1984 r. przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Wzbudziła ona dyskusje i na emigracji, i w kraju. Warto było zaprezentować głos Żenczykowskiego w tej debacie.
Konferencja programowa Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Siedzą od lewej: Tadeusz Zawadzki-Żenczykowski, Jan Nowak-Jeziorański, Hanna Ratowa, Cezary Szulczewski. (1961 - 1970) Fot. NAC
Ważne zagadnienie, które warto było poszerzyć, jest związane z głównym tematem biografii. Autorka skoncentrowała się na działalności Żenczykowskiego, którą określiła jako propagandową. W jego życiorysie, w zależności od pełnionej funkcji, owa działalność oznaczała manipulację polityczną, rozpowszechnianie informacji, krzewienie poglądów i idei, prostowanie nieprawdziwych informacji i przeciwdziałanie manipulacji (zwłaszcza władz okupacyjnych i peerelowskich), mobilizowanie odbiorców do działania oraz popularyzowanie wiedzy. Była to element procesu komunikacji z odbiorcami, oczywiście przy uwzględnieniu różnic między np. kierowaniem propagandą OZN, a przygotowaniem audycji historycznych dla RWE.
Walka słowem – oddziaływanie na kraj
W okresie emigracyjnym Żenczykowski publikował na łamach „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza”, „Kultury”, „Zeszytów Historycznych”, a jego audycje emitowane były na falach RWE. Był autorem kilku ważnych publikacji, które w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zaliczały się do kanonu literatury dotyczącej AK oraz początków władzy komunistycznej w Polsce: Dramatyczny rok 1945 (Wydawnictwo Głos, Warszawa 1981, Londyn: Polonia 1982); Dwa komitety 1920 1944. Polska w planach Lenina i Stalina (Editions Spotkania, Paryż 1983), Generał Grot. U kresu walki (Polonia, Londyn 1983), Samotny bój Warszawy. Pisma historyczne (Editions Spotkania, Paryż 1985). Polska lubelska 1944 (Editions Spotkania, Paryż 1987). Odbiorcami jego audycji, artykułów i książek byli nie tylko słuchacze i czytelnicy emigracyjni, ale przede wszystkim krajowi. O zainteresowaniu czytelników pośrednio świadczą liczne wydania w krajowych podziemnych oficynach w Lublinie (głównie „Spotkania”), Wrocławiu i Warszawie. W sumie prace Żenczykowskiego do 1989 r. miały przynajmniej 32 wydania. Najwięcej, bo dziewięć, Dramatyczny rok 1945 oraz Dwa komitety 1920, 1940 (C. Kuta, Niezależny ruch wydawniczy 1980–1989, [w:] NSZZ „Solidarność 1980–1989, t. 2 („Ruch społeczny”), red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010 s. 287, 292). Niewiele mniej Polska lubelska – przynajmniej siedem. Była to forma walki z komunistyczną władzą w Polsce o wizję przeszłości, interpretację i ocenę wydarzeń z czasu wojny i okresu powojennego. Warto było zatem podjąć próbę oceny jak publicystyka historyczna Żenczykowskiego była przyjmowana przez słuchaczy i czytelników krajowych oraz recenzentów.
Próba choćby naszkicowania sieci kontaktów Żenczykowskiego w kraju byłaby interesującym przyczynkiem do pokazania relacji emigracji z krajem i do dyskusji nad efektywnością działań emigracji. Jest to zagadnienie trudne do uchwycenia w źródłach, ale niewątpliwie zasługujące na refleksję.
Recepcja w Polsce publicystyki Żenczykowskiego to element szerszego zagadnienia – jego kontaktów z krajem. Ze względu na charakter działalności w czasie wojny, wśród londyńskiej emigracji należał do osób dobrze zorientowanych w sytuacji w Polsce i dysponujących potencjalnymi możliwościami nawiązania kontaktów. Sprawy krajowe były tematem jego publicystyki prasowej i radiowej. Jego udział w ramach Rady Politycznej, w budowaniu sieci informatorów w Polsce, którego finałem była tzw. afera Bergu, poza innymi czynnikami, był także pokłosiem przekonania Żenczykowskiego o konieczności utrzymania łączności z krajem. Sprawa ta, a następnie zainteresowanie wywiadu PRL redaktorem Rozgłośni Polskiej RWE, sprawiły, że wszelkie kontakty były utrzymywane z niezwykłą ostrożnością. Fakt, że Żenczykowski przekazał książkę Generał Grot do wydania przez podziemne wydawnictwo Głos nasuwa jednak oczywiste pytanie o relacje ze środowiskami opozycyjnymi w Polsce w latach osiemdziesiątych. Próba choćby naszkicowania sieci kontaktów Żenczykowskiego w kraju byłaby zatem interesującym przyczynkiem do pokazania relacji emigracji z krajem i do dyskusji nad efektywnością działań emigracji. Jest to zagadnienie zapewne trudne do uchwycenia w źródłach, ale niewątpliwie zasługujące na refleksję.
***
Można również dyskutować z różnymi opiniami autorki. Uwagę zwraca m.in. konstatacja zawarta w zakończeniu, iż życiorys Żenczykowskiego jest typowy dla osób urodzonych na początku XX wieku (ścieżka kariery i losy powojenne). Wydaje się, że to raczej temperament polityczny i osobiste zdolności, konkretne podejmowane decyzje, ale także sprzyjające okoliczności (np. pomoc dawnego podkomendnego Jana Nowaka-Jeziorańskiego w przejściu do RWE po tzw. aferze Bergu), wyznaczyły kolejne etapy biografii Żenczykowskiego.
Pomimo uwag, które można wnieść do biografii Tadeusza Żenczykowskiego autorstwa Karoliny Trzeskowskiej, publikacja jest ważnym uzupełnieniem dotychczasowych badań dotyczących różnych zagadnień politycznej historii Polski w XX wieku, w których bohater książki był inicjatorem, autorem lub aktywnym uczestnikiem.
Karolina Trzeskowska, Tadeusz Żenczykowski-Zawadzki (1907-1997) W kraju i na emigracji, LTW 2019, ss. 400
